1
00:00:20,387 --> 00:00:22,889
Altura egokian al dago mapa?

2
00:00:22,922 --> 00:00:24,224
Edo jaistea nahi duzue?

3
00:00:26,226 --> 00:00:27,527
-Ondo.
-Ederki.

4
00:00:29,262 --> 00:00:30,163
Duela ordu batzuk...

5
00:00:30,497 --> 00:00:33,033
Lehenengo telebistakoak:
Prest zaudete?

6
00:01:15,108 --> 00:01:17,844
GERRAKO LAUSOA

7
00:01:17,844 --> 00:01:22,916
11 ikasgai Robert S. McNamararen 
bizitzatik

8
00:02:39,459 --> 00:02:41,494
Ea zure ahotsaren ozentasuna
nolakoa den.

9
00:02:41,761 --> 00:02:43,396
-Ozen entzuten da nire ahotsa?
-Bai, ondo.

10
00:02:43,463 --> 00:02:44,230
Primeran.

11
00:02:45,431 --> 00:02:48,301
Zehatz gogoratzen dut 
zein esalditan geratu naizen.

12
00:02:48,334 --> 00:02:51,337
Gogoratzen dut nola hasten zen
eta nola moztu dudan erdian.

13
00:02:52,272 --> 00:02:53,373
Konponduko duzu.

14
00:02:53,373 --> 00:02:57,177
Ez dut atzera egin nahi, zehatz
baitakit zer esan nahi dudan.

15
00:02:57,343 --> 00:02:58,511
-Aurrera!
-Ederki.

16
00:02:59,045 --> 00:03:02,649
Edozein buruzagi militarrek
onartu beharko du...

17
00:03:02,916 --> 00:03:05,185
...baldin eta bere buruarekin 
edo solaskidearekin zintzoa bada...

18
00:03:05,185 --> 00:03:09,022
...hutsegiteak egin dituela 
indar militarra aplikatzean. 

19
00:03:09,989 --> 00:03:12,692
Jendea hil du, 
premiarik gabe.

20
00:03:13,693 --> 00:03:15,528
Bere tropak edo besteenak.

21
00:03:15,962 --> 00:03:17,897
Hutsegiteengatik 
edo irizpide okerrengatik.

22
00:03:18,865 --> 00:03:22,702
Ehunka, milaka, hamarnaka mila,
baita, beharbada, ehun mila ere.

23
00:03:23,002 --> 00:03:25,538
Baina ez du naziorik suntsitu.

24
00:03:25,939 --> 00:03:29,742
Ez da hutsegite bera bi aldiz egin 
behar, hutsegitetik ikasi behar da.

25
00:03:30,243 --> 00:03:33,513
Hala egiten dugu denok. Baliteke 
hutsegite bera hiru aldiz egitea...

26
00:03:33,546 --> 00:03:35,248
...baina ez, zorionez, 
lau edo bost aldiz.

27
00:03:35,348 --> 00:03:38,117
Arma nuklearrekin ez da
ikastaldirik izango.

28
00:03:38,318 --> 00:03:40,753
Hutsegite bat egin, 
eta nazioak suntsituko dituzu.

29
00:03:49,295 --> 00:03:52,332
Nire bizitzan,
gerretan parte hartu izan dut.

30
00:03:56,669 --> 00:03:59,839
Hiru urtez Estatu Batuetako armadan
II. Mundu Gerran.

31
00:04:02,976 --> 00:04:05,945
Zazpi urtez defentsa-idazkari 
Vietnamgo gerran.

32
00:04:09,782 --> 00:04:12,752
Hamahiru urtez Munduko Bankuan,
munduan zehar.

33
00:04:15,054 --> 00:04:17,023
Nire adinean, 85 urterekin...

34
00:04:17,757 --> 00:04:20,593
Nire adinak bidea ematen dit
atzera begiratzeko...

35
00:04:20,627 --> 00:04:23,563
...eta nire ekintzetatik
ondorio batzuk ateratzeko.

36
00:04:28,901 --> 00:04:32,705
Ikasten saiatzea
izan da beti nire legea.

37
00:04:33,506 --> 00:04:35,708
Gertatu dena ikasten saiatzea.

38
00:04:37,677 --> 00:04:40,980
Ikasbidea ateratzea 
eta besteei jakinaraztea.

39
00:04:45,485 --> 00:04:49,656
McNAMARA ETA 
PENTAGONOA

40
00:04:50,023 --> 00:04:55,395
CBSren ALBISTEAK

41
00:04:56,062 --> 00:04:59,766
Hona Robert McNamara, 
Estatu Batuetako defentsa-idazkaria.

42
00:05:00,199 --> 00:05:03,469
Bere departamentuak hartzen du
herri honetako irabazien %10...

43
00:05:03,469 --> 00:05:05,204
...eta zergetako dolar bakoitzaren
erdia baino gehiago.

44
00:05:05,938 --> 00:05:08,107
Bere lana Washingtongo
gogorrena omen da...

45
00:05:08,574 --> 00:05:11,444
...eta bera da lan honetan 
aritu direnen artean eztabaidatuena.

46
00:05:12,679 --> 00:05:15,815
Walter Lippmanen arabera, bera da 
defentsa-idazkaririk onena...

47
00:05:15,915 --> 00:05:19,152
...eta militarrei kontrol zibila
ezarri dien lehena.

48
00:05:19,619 --> 00:05:21,921
Bere aurkariek honela esaten diote:
“iruzurtia”...

49
00:05:21,988 --> 00:05:25,425
...”ordenagailu hankaduna”,
“diktadore harroputza”.

50
00:06:04,430 --> 00:06:07,533
Idazkari jauna, gobernukide batzuen
bulegoetan antzeman diet...

51
00:06:07,633 --> 00:06:11,637
...honelako zilarrezko egutegiei.
Azalduko diguzu zer diren?

52
00:06:13,106 --> 00:06:16,509
Bai, Kennedy lehendakariak
eman zidan.

53
00:06:16,542 --> 00:06:20,079
Egutegian, urriko egun batzuk
markatuta daude:

54
00:06:20,113 --> 00:06:21,948
16, 17, 18, 19...

55
00:06:21,981 --> 00:06:28,221
...20, 21, 22, 23, 24,
25, 26, 27 eta 28.

56
00:06:28,221 --> 00:06:32,425
Egun horietan gerra nuklear gorrian
sartzeko zori-zorian egon baikinen.

57
00:06:34,394 --> 00:06:42,068
1. ikasgaia:
Etsaiarekiko enpatia izan.

58
00:07:15,435 --> 00:07:17,637
Iruzur-estalki baten azpian...

59
00:07:18,304 --> 00:07:22,442
...Sobiet Batasunak 
misil nuklearrak sartu zituen...

60
00:07:23,643 --> 00:07:25,278
...Kuban...

61
00:07:26,078 --> 00:07:28,881
...90 milioi amerikarri
apuntatzen.

62
00:07:35,822 --> 00:07:36,823
<i>Estatu Batuek 
arma-blokeoa ezarri dute Kuban.</i>

63
00:07:36,856 --> 00:07:39,125
<i>Kennedy sobietarrekin
borrokatzeko prest.</i>

64
00:07:39,125 --> 00:07:42,462
CIAk esan zuen buru nuklearrak
ez zituztela oraindik bidali.

65
00:07:44,096 --> 00:07:47,266
20 buru omen zekartzaten 
Poltava izeneko ontzi batean.

66
00:07:53,506 --> 00:07:55,908
180.000 soldadu 
mobilizatu genituen.

67
00:07:57,076 --> 00:08:00,847
Lehenengo eguneko aire-erasoak
1.080 irteera izan behar zituen...

68
00:08:00,913 --> 00:08:02,648
...aire-eraso gogorra.

69
00:08:07,553 --> 00:08:08,888
1962ko urriak 16.
John F. Kennedy:

70
00:08:08,855 --> 00:08:08,888
“Zer egin behar dugu
hurrengo 24 orduetan?”

71
00:08:08,921 --> 00:08:11,657
“Zer egin behar dugu
hurrengo 24 orduetan?”

72
00:08:14,627 --> 00:08:16,496
“Bi gauza behar ditugu,
nire ustez".

73
00:08:16,662 --> 00:08:20,366
“Lehenengo, 
eraso-plan berezi bat”.

74
00:08:23,736 --> 00:08:28,875
“Bigarren, horren ondorioak
aztertu behar ditugu”.

75
00:08:31,677 --> 00:08:37,083
“Auskalo zer mundutan biziko garen
Kubari eraso ondoren”.

76
00:08:38,818 --> 00:08:42,255
“Horraino iritsita,
nola geldituko gara?”

77
00:08:43,122 --> 00:08:46,025
“Ez dakit horren erantzuna”.

78
00:08:47,793 --> 00:08:50,997
“Borroka hau areagotzeko aukerak
gero eta handiagoak dira...

79
00:08:51,030 --> 00:08:52,632
...zenbat eta gehiago aipatu...

80
00:08:52,965 --> 00:08:54,800
...Estatu Batuen arriskua”.

81
00:08:58,905 --> 00:09:00,640
Kennedy ahaleginean ari zen
gu gerran ez sartzeko.

82
00:09:00,640 --> 00:09:02,675
Ni ahalegin horretan laguntzen
ari nintzaion. 

83
00:09:04,310 --> 00:09:06,746
Eta Curtis LeMay jeneralak
hau esaten zuen:

84
00:09:06,779 --> 00:09:09,048
...-ni haren agindutara 
egon nintzen II. Mundu Gerran-...

85
00:09:09,015 --> 00:09:13,719
“Goazen hara. 
Suntsi dezagun Kuba erabat”.

86
00:09:34,473 --> 00:09:37,276
Urriaren 27ko larunbat 
larri hartan...

87
00:09:37,743 --> 00:09:40,346
...Khrushcheven bi mezu 
jaso genituen.

88
00:09:42,281 --> 00:09:45,117
Bata ostiral gauean iritsia zen...

89
00:09:45,151 --> 00:09:50,356
...eta gizon mozkortu edo 
estresatu batek diktatua zirudien.

90
00:09:51,824 --> 00:09:55,328
Honela zioen: “Ziurtatzen badiguzue
ez duzuela Kuba inbadituko...

91
00:09:55,294 --> 00:09:57,196
...misilak handik aterako ditugu”.

92
00:09:57,196 --> 00:10:00,132
Erantzun ahal izan aurretik,
bigarren mezua iritsi zen...

93
00:10:01,434 --> 00:10:03,903
...eta gogorretan gogorrenek
diktatua zirudien:

94
00:10:04,070 --> 00:10:14,413
“Erasotzen badiguzue, prest 
gauzkazue indarrez erantzuteko”.

95
00:10:14,780 --> 00:10:17,984
Zer egin? Hor geneuzkan
mezu biguna eta mezu gogorra. 

96
00:10:19,685 --> 00:10:23,789
Kennedy lehendakariaren ondoan,
Tommy Thompson zegoen...

97
00:10:24,223 --> 00:10:26,392
...Estatu Batuen enbaxadore ohia
Moskun.

98
00:10:27,293 --> 00:10:31,297
Bera eta bere emaztea Khruschev eta
bere emaztearekin bizi izan ziren.

99
00:10:31,797 --> 00:10:33,466
Thompsonek honela hitz egin zion
lehendakariari:

100
00:10:34,200 --> 00:10:38,137
“Arren eskatzen dizut 
mezu bigunari erantzuteko”.

101
00:10:39,071 --> 00:10:42,642
Lehendakariak erantzun: “Ezin dugu.
Horrela ez gara inora joango”.

102
00:10:43,776 --> 00:10:47,113
Tommyk erantzun: “Oker zaude”.
Kemen handia izan zuen.

103
00:10:48,714 --> 00:10:50,416
1962ko urriak 27.
“Ezingo ditugu arma horiek...

104
00:10:50,483 --> 00:10:52,752
...Kubatik inolaz ere atera”...

105
00:10:52,818 --> 00:10:56,055
...negoziazio bidez”.

106
00:10:57,657 --> 00:11:00,326
“Ez nator bat, lehendakari”.

107
00:11:00,359 --> 00:11:02,995
“Uste dut badagoela aukerarik...”

108
00:11:03,763 --> 00:11:05,798
“Berak atzera egiteko?”

109
00:11:06,666 --> 00:11:08,501
“Khruscheventzat garrantzitsuena...

110
00:11:08,534 --> 00:11:12,872
...hau esatea da: “Kuba salbatu 
nuen; inbasioa geldiarazi nuen”.”

111
00:11:13,072 --> 00:11:17,476
Thompsonek hau pentsatzen zuen:

112
00:11:17,743 --> 00:11:19,945
“Khrushchev sekulako estualdian dago”.

113
00:11:20,046 --> 00:11:22,448
Eta pentsatuko zuen bere artean:
“Ene!"

114
00:11:22,581 --> 00:11:27,119
“Tratu bat egiten badugu, hau
esan ahal izango diet errusiarrei:”

115
00:11:27,753 --> 00:11:30,823
“Kennedyk Castro suntsitu behar 
zuen, eta nik eragotzi nion”.

116
00:11:32,458 --> 00:11:34,593
Thompsonek Khrushchev ezagutzen 
zuenez, hau pentsatzen zuen:

117
00:11:34,994 --> 00:11:36,562
“Khruschevek hau onartuko du”.

118
00:11:37,463 --> 00:11:40,366
Eta Thompsonek arrazoi zuen.
Horri deitzen diot nik enpatia.

119
00:11:41,934 --> 00:11:45,037
Beren azalean jartzen 
saiatu behar dugu...

120
00:11:45,104 --> 00:11:47,707
...eta beren begien bitartez
begiratu...

121
00:11:47,740 --> 00:11:49,909
...beren pentsamenduak ulertzeko...

122
00:11:50,042 --> 00:11:52,745
...eta, hala, 
beren erabakiak eta ekintzak.

123
00:11:59,785 --> 00:12:01,353
Khrushcheven aholkulariek hau
esaten zioten:

124
00:12:01,420 --> 00:12:03,255
“Ezin da traturik egin...

125
00:12:03,322 --> 00:12:05,958
...ez badiguzue presio gutxiago
egiten...

126
00:12:05,958 --> 00:12:08,594
...guk zuei presio gutxiago
egiteko eskatzeari utziz. 

127
00:12:08,828 --> 00:12:11,831
<i>Gainera, gu Kuba inbaditzen 
saiatu ginen.</i>

128
00:12:12,898 --> 00:12:17,636
Bahía de Cochinos-ek eragina
izango zuen beren pentsaeran.

129
00:12:17,837 --> 00:12:20,072
Baina garrantzitsuagoa izan zen...

130
00:12:20,106 --> 00:12:21,741
...Kubaren eta Errusiaren 
ikuspegitik...

131
00:12:21,774 --> 00:12:24,243
...nik ez nekien gauza bat,
eta berek bazekitena.

132
00:12:24,443 --> 00:12:26,545
Alegia, 
Castro hiltzen saiatu ginela...

133
00:12:26,579 --> 00:12:29,348
...Eisenhowerren eta Kennedyren
eta Johnsonen agindupean.

134
00:12:29,482 --> 00:12:33,619
Gainera, itzal handiko amerikar 
batzuek inbasioa nahi zuten.

135
00:12:39,825 --> 00:12:42,661
Lehenengo mezuan, 
Khrushchevek hau esan zuen:

136
00:12:46,665 --> 00:12:49,001
“Zuk eta nik ez genuke
sokatik tira egin behar...

137
00:12:50,336 --> 00:12:52,772
...soka horri zuek 
gerra-korapilo bat egin baitiozue”.

138
00:12:56,509 --> 00:12:58,878
“Zenbat eta gehiago 
tiratzen dugun sokatik...

139
00:13:00,646 --> 00:13:02,581
...orduan eta estuagoa korapiloa”.

140
00:13:06,952 --> 00:13:09,488
“Eta, azkenean, moztu egin beharko da”.

141
00:13:10,790 --> 00:13:14,660
“Eta ez dizut nik argituko 
horrek zer esan nahi duen”.

142
00:13:16,595 --> 00:13:20,900
“Bi gerretan ibilia naiz,
eta badakit gerra bukatzen dela...

143
00:13:21,000 --> 00:13:24,003
...hiriak eta herriak 
zanpatu ondoren...

144
00:13:24,503 --> 00:13:27,540
...heriotza eta txikizioa
nonahi eraginez”.

145
00:13:29,375 --> 00:13:30,876
“Hori da gerraren logika”.

146
00:13:34,079 --> 00:13:36,215
“Jendeak ez badu
jakinduriaz jokatzen...

147
00:13:36,715 --> 00:13:40,052
...triku itsuek bezala
elkar joko dute...

148
00:13:40,286 --> 00:13:43,823
...eta elkarren suntzitzea
hasiko da”. 

149
00:14:04,076 --> 00:14:11,350
2. ikasgaia: Arrazionaltasunak
ez gaitu salbatuko.

150
00:14:12,985 --> 00:14:16,322
Esan nahi dut,
eta hau oso garrantzitsua da,...

151
00:14:16,355 --> 00:14:18,924
...suertea izan genuela, azkenik.

152
00:14:19,124 --> 00:14:21,961
Suerteak eragotzi zuen 
gerra nuklearra.

153
00:14:22,027 --> 00:14:25,064
Gerra nuklearraren zori-zorian
egon ginen.

154
00:14:25,364 --> 00:14:28,634
Pertsona zentzudunak.
Kennedy zentzuduna zen.

155
00:14:28,701 --> 00:14:32,004
Khrushchev zentzuduna zen.
Castro zentzuduna zen.

156
00:14:32,071 --> 00:14:35,708
Zentzudun horiek beren gizarteak 
suntsitzeko zorian egon ziren.

157
00:14:36,542 --> 00:14:38,911
Eta arrisku hori 
existitzen da gaur egun.

158
00:14:55,561 --> 00:14:59,431
Kubako Misilen Krisitik hau da
ikasgai nagusia:

159
00:15:01,333 --> 00:15:05,304
Giza hutseginkortasuna
zehaztu gabe konbinatzen bada...

160
00:15:05,504 --> 00:15:09,275
...arma nuklearrekin,
horrek nazioak suntsituko ditu.

161
00:15:13,913 --> 00:15:15,581
Egokia eta zuzena ote da...

162
00:15:15,681 --> 00:15:20,319
...gaur egun 7.500 buru nuklear
estrategiko edukitzea...

163
00:15:21,720 --> 00:15:26,792
...eta horietatik 2.500 
15 minututan jaurti ahal izatea...

164
00:15:26,825 --> 00:15:29,028
...gizaki batek 
hori erabakiko balu?

165
00:15:45,544 --> 00:15:49,848
1992ko urtarrila arte...

166
00:15:50,549 --> 00:15:54,186
...Castro buru zuen bilera batean,
La Habanan, Kuban...

167
00:15:54,253 --> 00:15:58,590
...ez nuen jakin 
162 buru nuklear...

168
00:15:58,657 --> 00:16:00,859
...-eta horien artean
90 buru nuklear taktiko-...

169
00:16:00,960 --> 00:16:03,963
...uhartean zeudela jadanik
krisiaren unerik larrienetan.

170
00:16:09,134 --> 00:16:11,270
Ezin nuen sinetsi
entzuten ari nintzena...

171
00:16:11,537 --> 00:16:14,306
...eta Castro haserre bizian
jarri zitzaidan, hau esan bainion:

172
00:16:14,440 --> 00:16:17,643
“Eten dezagun bilera. 
Hau erabat berria da niretzat”.

173
00:16:17,676 --> 00:16:19,278
“Ez dakit zuzen itzuli didaten”.

174
00:16:19,745 --> 00:16:21,613
“Hiru galdera dauzkat zuretzat”.

175
00:16:21,714 --> 00:16:24,550
“Lehenengoa: Ba al zenekien
buru nuklearrak hemen zeudela?”

176
00:16:24,616 --> 00:16:28,787
“Bigarrena: Hori horrela bada,
gomendatuko zenion Khrushchevi...

177
00:16:28,854 --> 00:16:30,990
...horiek erabil zitzala, 
Estatu Batuek erasotzen bazizuten?”

178
00:16:31,223 --> 00:16:33,659
“Hirugarrena: Erabili izanez gero,
zer gertatuko zitzaion Kubari?”

179
00:16:34,159 --> 00:16:35,995
Castrok erantzun:
“Lehena: Banekien hemen zeudela”.

180
00:16:35,995 --> 00:16:38,764
“Bigarrena: ez niokeen Khrushchevi
gomendatuko horiek erabiltzeko...

181
00:16:38,797 --> 00:16:40,099
...gomendatu egin nion!”.

182
00:16:40,199 --> 00:16:43,802
“Hirugarrena: Kubari zer gertatuko
zitzaion? Erabat suntsituko zen”.

183
00:16:48,474 --> 00:16:50,909
Hauxe falta izan zitzaigun.

184
00:16:52,111 --> 00:16:53,879
<i>Bera hori onartzeko 
prest zegoen?</i>

185
00:16:54,046 --> 00:16:55,614
Bai, eta gero hau esan zidan:

186
00:16:55,681 --> 00:16:59,151
“McNamara jauna, baldin eta zu
eta Kennedy lehendakaria...

187
00:16:59,184 --> 00:17:02,121
...nire egoeran egon bazinete,
gauza bera egingo zenuten”. 

188
00:17:02,154 --> 00:17:05,524
Nik erantzun: “Jainkoarren, 
ez ahal genuen egingo!”

189
00:17:05,557 --> 00:17:08,660
“Tenplua gure gainera bota?
Ene bada!”

190
00:17:12,297 --> 00:17:17,036
Irabazi egin genuen. Misilak
atera genituen, gerrarik gabe.

191
00:17:20,239 --> 00:17:22,608
Nire laguntzailea, ni eta
bost agintari militar nagusiak...

192
00:17:22,875 --> 00:17:26,345
...Kennedyrekin bildu ginen.
Nik esan nien: “Irabazi dugu”.

193
00:17:26,345 --> 00:17:29,181
“Ez ezazue hori inoiz esan, 
baina badakigu irabazi dugula”.

194
00:17:29,681 --> 00:17:32,818
Eta LeMayk hau esan zigun:
“Irabazi? Demontre, galdu dugu!”

195
00:17:33,085 --> 00:17:35,454
“Gaur bertan ja ta zanpatu
behar genituzke!”

196
00:17:40,059 --> 00:17:43,929
LeMayren ustez, arma nuklearrekin 
borrokatu beharko ginen azkenean...

197
00:17:43,896 --> 00:17:49,701
...eta hobe genuen guk eraso, 
haiek baino nagusiago ginen artean. 

198
00:18:03,115 --> 00:18:07,519
Orduan, 17-1eko abantaila genuen
arma nuklearretan.

199
00:18:08,220 --> 00:18:11,356
Haiek baino 10 aldiz 
proba gehiago eginak genituen.

200
00:18:13,125 --> 00:18:15,527
Ziur ginen abantaila horri 
eutsi ahal izango geniola...

201
00:18:15,594 --> 00:18:20,232
...proba kopurua mugatuz gero.
Buruzagiek ezetz esan zuten.

202
00:18:20,432 --> 00:18:24,103
Haiek: “Sobietarrek engainatu 
egingo gaituzte”. Nik: “Nola?”

203
00:18:25,104 --> 00:18:27,005
Ez didazu sinetsiko, 
baina hau esan zidaten:

204
00:18:28,107 --> 00:18:30,676
“Ilargiaren atzean 
probatuko dituzte”. 

205
00:18:31,977 --> 00:18:34,146
Erantzun nien: 
“Burutik jota zaudete”. 

206
00:18:34,546 --> 00:18:36,181
“Hori absurdoa da”.

207
00:18:39,418 --> 00:18:45,190
Gaurko jendeari ia ezinezkoa zaio
bere burua garai hartan kokatzea.

208
00:18:46,725 --> 00:18:49,261
Idazkari izan naizen 
zazpi urteetan...

209
00:18:49,261 --> 00:18:52,898
...Sobiet Batasunarekin gerra
egiteko zori-zorian egon gara...

210
00:18:52,965 --> 00:18:54,433
...hiru une desberdinetan. 

211
00:18:54,600 --> 00:18:57,269
24 orduz egunean, 
urteko 365 egunetan...

212
00:18:57,436 --> 00:19:00,606
...defentsa-idazkaria izan nintzen 
7 urteetan gerra hotza bizi nuen.

213
00:19:02,741 --> 00:19:07,846
Kennedyren administrazioan, 
100 megatoiko bonba bat sortu zuten.

214
00:19:08,347 --> 00:19:11,250
Atmosferan probatu zuten.
Gogoratzen naiz.

215
00:19:12,618 --> 00:19:15,921
Gerra hotza?
Demontre! Gerra beroa izan zen. 

216
00:19:19,992 --> 00:19:26,064
Giza arrazak gehiago pentsatu 
behar luke inor hiltzeaz, gatazkaz.

217
00:19:26,965 --> 00:19:29,368
Hori da XXI. mendean nahi duguna?

218
00:20:00,232 --> 00:20:05,003
Nire lehen oroitzapena:
hiri bat pozez lehertzen.

219
00:20:06,104 --> 00:20:10,409
1918ko azaroa zen.
Nik bi urte nituen.

220
00:20:13,212 --> 00:20:16,081
Ez duzu sinetsiko ni horretaz
gogoratzen naizenik, baina hala da.

221
00:20:16,815 --> 00:20:23,422
Gogoan dut tranbien gainaldeak
jendez gainezka zeudela...

222
00:20:23,722 --> 00:20:26,558
...txaloka, elkarri musu ematen,
algaraka.

223
00:20:27,226 --> 00:20:30,062
I. Mundu Gerraren amaiera.
Irabazi genuen.

224
00:20:30,829 --> 00:20:33,632
Baina jendea sineste sendo bat ere 
ospatzen ari zen...

225
00:20:33,632 --> 00:20:35,667
...amerikar askok uste baitzuen,
eta, bereziki Woodrow Wilsonek...

226
00:20:36,001 --> 00:20:38,537
...gerra hura
gerra guztien amaiera zela.

227
00:20:41,039 --> 00:20:46,345
Beren ametsa zen munduak gerora
gerra handiak saihestuko zituela.

228
00:20:47,246 --> 00:20:50,482
Nazio handien arteko liskarrak
konponduko zirela.

229
00:20:54,319 --> 00:20:58,824
Gogoan dut baita ere ezin nintzela
kalera atera lagunekin jolastera...

230
00:20:59,458 --> 00:21:01,593
...maskara bat jantzi gabe.

231
00:21:01,760 --> 00:21:04,162
Gripe-izurri ikaragarri bat zegoen.

232
00:21:05,297 --> 00:21:08,300
Amerikar pila hil zen:
600.000 lagun.

233
00:21:08,500 --> 00:21:10,502
Eta milioika lagun mundu osoan.

234
00:21:22,514 --> 00:21:26,785
Lehen mailako nire ikasgela 
egurrezko txabola batean zegoen.

235
00:21:27,185 --> 00:21:28,987
Baina irakasle bikain bat geneukan.

236
00:21:29,321 --> 00:21:33,725
Hilero, azterketa bat egin behar
izaten genion irakasle horri. 

237
00:21:33,792 --> 00:21:37,729
Azterketa horren emaitzen arabera
antolatzen zuen berak ikasgela. 

238
00:21:37,996 --> 00:21:41,300
Ilara bertikalak zeuden, 
eta emaitzarik onena zuena...

239
00:21:41,400 --> 00:21:43,168
...ezkerreko ilarako 
lehenengo eserlekuan jartzen zuen.

240
00:21:43,235 --> 00:21:45,904
Eta ni gogotik aritu nintzen lanean
aulki horretan esertzeko. 

241
00:21:45,937 --> 00:21:49,174
Nire ikaskide gehienak txuriak ziren.

242
00:21:49,474 --> 00:21:50,842
Amerikar protestanteak, alegia. 

243
00:21:51,209 --> 00:21:55,080
Baina lehen aulki hartan esertzeko
lehiakideak...

244
00:21:55,080 --> 00:21:56,982
...txinatarrak, japoniarrak 
eta juduak ziren. 

245
00:21:57,416 --> 00:21:59,951
Asteburuetan, 
ni lagunekin jolasten nintzen.

246
00:21:59,951 --> 00:22:01,720
Haiek, ordea, beren eskola 
etnikoetara joaten ziren...

247
00:22:01,653 --> 00:22:05,657
...beren hizkuntza, kultura 
eta historia ikastera. 

248
00:22:05,657 --> 00:22:09,027
Eta irlandar hari irabazteko gogo 
biziz itzultzen ziren astelehenean.

249
00:22:09,328 --> 00:22:11,496
Baina hori ez zuten oso maiz
egiten. 

250
00:22:11,897 --> 00:22:15,667
Diputatu batek deitu zizun:
“McNamara askojakina”.

251
00:22:15,801 --> 00:22:19,104
Beste batzuek diotenez, 
zu hara joaten zarenean...

252
00:22:19,338 --> 00:22:21,340
...beren esperientziari
jaramonik egin gabe...

253
00:22:21,340 --> 00:22:23,642
...haiei ikasbide sinpleak
ematen omen dizkiezu.

254
00:22:23,709 --> 00:22:24,943
Hori al da zure jarrera?

255
00:22:25,644 --> 00:22:28,980
Ez. Ez dute jakingo
zenbat ez dakidan. 

256
00:22:29,348 --> 00:22:30,582
Eta asko da, izan ere.

257
00:22:30,916 --> 00:22:32,651
Ahalegin handia egiten dut...

258
00:22:33,485 --> 00:22:37,656
...kongresuko eztabaida horiek
behar bezala prestatzeko. 

259
00:22:37,723 --> 00:22:41,460
100 edo 120 ordu igaroko ditut
urtean...

260
00:22:41,493 --> 00:22:43,962
...kongresuaren aurrean
adierazpenak egiten.

261
00:22:43,995 --> 00:22:48,400
Eta ordu horietako bakoitzak hiru
edo lau orduko prestaketa behar du.

262
00:22:49,267 --> 00:22:52,704
Jarrera harroputza ere 
leporatzen dizute.

263
00:22:52,738 --> 00:22:54,740
Eta ez omen duzu hutsegiterik 
onartzen. Egin duzu hutsegiterik?

264
00:22:54,873 --> 00:22:56,375
Bai horixe. Ene bada!

265
00:22:57,109 --> 00:22:58,910
Ez dizut esango noiz. 

266
00:22:59,044 --> 00:23:01,580
Ez badakizu, 
ez dizut nik esango. 

267
00:23:01,913 --> 00:23:02,981
Askotan!

268
00:23:07,085 --> 00:23:10,622
Stanfordgo unibertsitatean sartzea
eskatu nuen. Irrikatzen nengoen.

269
00:23:10,822 --> 00:23:14,059
Ezin nuen hura ordaindu, beraz, 
Berkeleyra joan nintzen.

270
00:23:14,259 --> 00:23:16,061
Matrikula: 52 dolar urtean.

271
00:23:16,428 --> 00:23:18,997
Berkeleyn hasi nintzen, 
Depresioaren garairik latzenean.

272
00:23:19,097 --> 00:23:21,600
25 milioi gizon 
langabezian zeuden. 

273
00:23:21,933 --> 00:23:26,805
3.500 ikasleko gelatik, ohorezko 3 
ikasle hautatu zituzten 2. urtean.

274
00:23:26,838 --> 00:23:29,441
Hiruretako batek 
Rhodes dirulaguntza bat lortu zuen. 

275
00:23:29,574 --> 00:23:30,442
Ni Harvardera joan nintzen. 

276
00:23:30,442 --> 00:23:34,946
Hirugarrena lanean hasi, eta 65 
dolar irabazten zituen hilean. 

277
00:23:36,782 --> 00:23:39,151
Gizartea zori-zorian zegoen...

278
00:23:39,718 --> 00:23:41,887
...ez dut esango iraultzaren
atarian...

279
00:23:41,920 --> 00:23:45,891
Baina Rooseveltek egindako gauza
batzuk egin izan ez balitu...

280
00:23:46,024 --> 00:23:48,427
...askoz indarkeria gehiago
izango zen.

281
00:23:49,060 --> 00:23:51,830
Nolanahi ere,
han suertatu nintzen. 

282
00:23:53,331 --> 00:23:55,667
Inoiz ez nuen Platonen edo 
Aristotelesen berri izan...

283
00:23:55,667 --> 00:23:57,602
...Berkeleyn lehenengo urtea
egin arte.

284
00:23:57,702 --> 00:23:59,704
Eta Lowenberg irakasleaz
oroitzen naiz. 

285
00:24:00,105 --> 00:24:01,673
Hura zen filosofia-irakaslea
lehenengo urtean. 

286
00:24:02,007 --> 00:24:04,242
Irrikatzen egoten nintzen 
bere eskoletara joateko.

287
00:24:05,710 --> 00:24:12,451
3. ikasgaia. - Badago zerbait 
norbera baino harago.

288
00:24:15,921 --> 00:24:19,925
Filosofia-eskola gehiago hartu 
nituen: logika eta etika, bereziki.

289
00:24:23,061 --> 00:24:24,496
Balioak azpimarratzea...

290
00:24:26,198 --> 00:24:28,467
...norbera baino harago
zerbait badagoela...

291
00:24:29,468 --> 00:24:31,670
...eta gizartearenganako
erantzukizuna. 

292
00:24:34,873 --> 00:24:37,042
Kaliforniako unibertsitatean
gradua lortu ondoren...

293
00:24:37,075 --> 00:24:39,611
...Harvardeko negozio eskolan
bi urtez ikasi nuen. 

294
00:24:40,178 --> 00:24:42,180
Eta, gero, San Franciscora
itzuli nintzen. 

295
00:24:44,983 --> 00:24:47,486
Neska gazte bat kortejatzen 
hasi nintzen...

296
00:24:47,519 --> 00:24:50,922
...Berkeleyko lehen astean
17 urterekin ezagutu nuena. 

297
00:24:52,224 --> 00:24:53,892
Margaret Craig. 

298
00:24:54,793 --> 00:24:58,730
8 edo 9 hilabeteren ondoren, 
aurreratzen hasia nintzen. 

299
00:24:59,197 --> 00:25:01,867
Ezkontzea eskatu nion 
eta berak baietz esan zidan. 

300
00:25:02,000 --> 00:25:06,505
Estatu Batuetan zehar joan zen 
bidaian izebarekin eta amarekin. 

301
00:25:06,705 --> 00:25:08,507
Telegrama bat bidali zidan:

302
00:25:08,673 --> 00:25:12,844
“Ezkon-gonbitak egin behar ditut;
zein da zure bigarren izena?”

303
00:25:13,044 --> 00:25:15,247
Telegrama bat bidali nion:
“Nire bigarren izena bitxia da”. 

304
00:25:15,280 --> 00:25:17,516
Berak erantzun: “Badakit bitxia 
dela, baina zein da?”

305
00:25:17,582 --> 00:25:20,886
“Strange” (Bitxia). 
Robert Strange McNamara naiz. 

306
00:25:28,793 --> 00:25:31,530
Senar-emazte ezin zoriontsuagoak
izan ginen.

307
00:25:34,432 --> 00:25:36,835
Urtebeteren ondoren,
gure lehen umea eduki genuen. 

308
00:25:38,537 --> 00:25:41,940
Erditzeak 100 dolar balio zuen,
eta 10 ordaitzen genien hilero. 

309
00:25:44,442 --> 00:25:46,545
Gure bizitzetako egunik 
zoriontsuenetako batzuk izan ziren. 

310
00:25:48,813 --> 00:25:51,116
Gero, gerra iritsi zen. 

311
00:26:00,058 --> 00:26:04,229
Irakasle laguntzaile izendatu 
ninduten; Harvardeko gazteena. 

312
00:26:04,629 --> 00:26:07,365
4.000 dolar irabazten nituen 
urtean. 

313
00:26:13,572 --> 00:26:16,741
Harvardeko negozio eskolaren 
merkatua agortzen ari zen.

314
00:26:17,242 --> 00:26:19,978
Gizonak armadara zihoazen, 
behartuta edo beren borondatez.

315
00:26:20,078 --> 00:26:23,348
Beraz, dekanoak kontratu bat 
egin zuen gobernuarekin...

316
00:26:23,715 --> 00:26:25,617
...ofizialgaien eskola bat
ezartzeko...

317
00:26:25,684 --> 00:26:29,821
...eta Aire Armadako Kontrol
Estatistikoa deitu zitzaion.

318
00:26:36,628 --> 00:26:39,698
Hau esan genien: “Ez ditugu 
zuek bidalitako guztiak onartuko”.

319
00:26:39,764 --> 00:26:41,866
“Aukeratu egingo dugu jendea”.

320
00:26:43,335 --> 00:26:47,472
"Aire armadan sartzen den bakoitzari
txartel zulatu bat dagokio".

321
00:26:47,806 --> 00:26:52,043
"Ordenatzeko IBM makinetan 
sartuko ditugu txartel horiek".

322
00:26:52,377 --> 00:26:53,445
"Eta aukera egingo dugu..."

323
00:26:53,612 --> 00:26:57,983
"...kontuan hartuz adina, 
ikasketak, lorpenak, emaitzak..."

324
00:27:00,685 --> 00:27:02,320
Onen-onenen bila genbiltzan. 

325
00:27:02,921 --> 00:27:06,358
Adimenik onenak,
gidaritzarako ahalmenik onena...

326
00:27:07,225 --> 00:27:08,426
...irizpiderik onena.

327
00:27:20,105 --> 00:27:22,474
Estatu Batuak bonbardatzen 
hasi berriak ziren. 

328
00:27:23,475 --> 00:27:25,343
Egun argiz bonbardatzen genuen. 

329
00:27:25,710 --> 00:27:27,979
Galera kopurua oso-oso handia zen. 

330
00:27:31,116 --> 00:27:34,386
Beraz, ikerketa bat eskatu ziguten.
Eta zer aurkitu genuen?

331
00:27:34,552 --> 00:27:37,222
Abandonuen tasa %20koa zela.

332
00:27:37,422 --> 00:27:39,557
Alemania bonbardatzera 
Ingalaterratik abiatzen ziren...

333
00:27:39,758 --> 00:27:42,661
...hegazkinen %20k atzera egiten 
zuten jomugara iritsi aurretik.

334
00:27:42,661 --> 00:27:45,764
Gure ahalmenen %20 galtzen genuen.

335
00:27:47,198 --> 00:27:50,702
Inprimakiak 1-A zuen izena, 
eta misioaren txosten bat zen. 

336
00:27:51,302 --> 00:27:54,072
Misioa abandonatzen zuenak
zergatik idatzi behar zuen han. 

337
00:27:54,406 --> 00:27:56,241
Beraz, zera haiek guztiak 
aztertu genituen.

338
00:27:57,575 --> 00:27:59,377
Eta ondorio hau atera genuen:

339
00:28:00,078 --> 00:28:01,446
Aitzakia merkeak ziren.

340
00:28:01,680 --> 00:28:03,782
Beldurragatik abandonatzen zuten.

341
00:28:03,915 --> 00:28:08,953
Galera-tasa %4koa zen irteera 
bakoitzeko; 25 irteera zeuden.

342
00:28:08,987 --> 00:28:12,457
Denak ez ziren hilko, noski,
baina asko, bai. 

343
00:28:12,457 --> 00:28:15,994
Haiek bazekiten, eta jomugara ez 
joateko arrazoiak aurkitu zituzten.

344
00:28:17,862 --> 00:28:19,798
Beraz, horren berri eman genuen. 

345
00:28:25,437 --> 00:28:28,139
Komandanteetako bat
Curtis LeMay zen. 

346
00:28:28,239 --> 00:28:30,475
B-24en talde baten koronel burua.

347
00:28:31,576 --> 00:28:34,045
Gerran ezagutu dudan komandanterik
bikainena zen. 

348
00:28:34,045 --> 00:28:39,117
Baina oso borrokalaria zen;
askorentzat, basatia. 

349
00:28:39,751 --> 00:28:42,587
Txostena irakurri zuen. 
Agindu bat eman zuen. 

350
00:28:42,721 --> 00:28:45,623
Hau esan zuen: “Hegazkin gidarian 
joango naiz misio bakoitzean”.

351
00:28:45,724 --> 00:28:48,126
Hegazkin bakoitza jomuga gainetik
pasatuko da...

352
00:28:48,860 --> 00:28:50,595
...edo, bestela, eskifaia
epaituko dugu.

353
00:28:50,862 --> 00:28:52,797
Abandonu-tasak behera egin zuen
egun batetik bestera.

354
00:28:55,033 --> 00:28:56,901
Horrelakoxe komandantea zen. 

355
00:28:58,503 --> 00:29:02,073
<i>Jaun-andreok, 
Estatu Batuetako lehendakaria.</i>

356
00:29:03,742 --> 00:29:06,745
<i>Lagunok, Gabon Gau honetan...

357
00:29:06,945 --> 00:29:09,748
<i>...10 milioitik gora gizon
daude...

358
00:29:09,748 --> 00:29:12,150
<i>...Estatu Batuetako Armadan
soilik.</i>

359
00:29:13,084 --> 00:29:18,123
<i>Duela urtebete, 1.700.000 
atzerrian zeuden zerbitzuan.</i>

360
00:29:18,857 --> 00:29:24,295
<i>Uztailaren 1erako, kopuru hori
5 milioiraino handituko da.</i>

361
00:29:25,630 --> 00:29:30,769
<i>Berri txar asko japoniarrentzat
etorkizun ez oso urrunean.</i>

362
00:29:32,237 --> 00:29:39,310
4. ikasgaia:
Eraginkortasuna maximizatu.

363
00:29:49,788 --> 00:29:53,591
Aire armadak hegazkin berri bat
zeukan, B-29a.

364
00:30:01,065 --> 00:30:06,304
B-17ek eta B-24ek Europan 
4.500 metrotik bonbardatzen zuten.

365
00:30:08,907 --> 00:30:13,278
Baina hegazkinen aurkako armen 
eta ehiza-hegazkinen mende zeuden.

366
00:30:14,712 --> 00:30:18,817
Hori konpontzeko, B-29ek goragotik
bonbardatu zezaketen.

367
00:30:18,817 --> 00:30:24,222
Eta jomugak eraginkorrago 
suntsitzen zituzten, ustez. 

368
00:30:31,462 --> 00:30:36,334
Aire armadako 8.etik lehenengo 
B-29en sailera bidali ninduten...

369
00:30:36,401 --> 00:30:38,837
...58. bonba-hegazkin atalera.

370
00:30:39,270 --> 00:30:43,875
Kansasko baseetatik Indiaraino 
eraman behar genituen hegazkinok.

371
00:30:45,844 --> 00:30:48,479
Gero, Txinara eraman behar genuen
erregaia. 

372
00:31:07,866 --> 00:31:11,669
Hegazkinen pistak 
txinatar langileek eraiki zituzten.

373
00:31:14,439 --> 00:31:16,541
Operazioa erokeria hutsa zen. 

374
00:31:20,078 --> 00:31:23,181
Gogoan dut oraindik nola eramaten
zituzten arrastaka...

375
00:31:23,214 --> 00:31:28,019
...arrabol handi haiek, 
harriak zapaltzeko eta zelaitzeko.

376
00:31:29,254 --> 00:31:32,123
Norbait irristatzen bazen, arrabola
gainetik pasatzen zitzaion...

377
00:31:32,156 --> 00:31:34,025
...barre egin,
eta lanean segitzen zuten.

378
00:31:37,295 --> 00:31:40,999
Han ez zegoen erregai-hegazkinik; 
beraz, B-29 haiek hartu...

379
00:31:40,999 --> 00:31:44,269
...Indiatik Chengdura hegan joan,
erregaia han utzi, eta Indiara.

380
00:31:44,669 --> 00:31:48,139
Chengdu-n erregaia pilatzeko 
behar hainbat misio egin...

381
00:31:48,206 --> 00:31:54,913
...Yawatako altzairu fabrikak 
bonbardatu, eta Indiara itzuli.

382
00:31:57,548 --> 00:31:59,284
Hain gutxi landua genuen...

383
00:31:59,317 --> 00:32:01,753
...eraginkortasuna maximizatzeko
arazo hura...

384
00:32:01,786 --> 00:32:04,355
...non B-29 batzuek, 
itzulerako hegaldirako...

385
00:32:04,355 --> 00:32:06,457
...Chengdunen erregaia utzi ordez,
berriz kargatu behar izaten zuten.

386
00:32:10,595 --> 00:32:13,631
Laburbilduz, 
horrek ez zuen ezertarako balio.

387
00:32:14,499 --> 00:32:17,435
Ondorio hura LeMayk atera zuen...

388
00:32:17,468 --> 00:32:18,503
...eta buruzagiak 
konbentzitu zituen... 

389
00:32:18,536 --> 00:32:19,938
...dena Marianak uharteetara 
eramateko...

390
00:32:19,938 --> 00:32:21,806
...eta horrek suntsitu zuen 
Japonia.

391
00:33:03,548 --> 00:33:05,984
LeMayk gauza bakarra zeukan buruan:

392
00:33:07,986 --> 00:33:09,988
Jomuga suntsitzea.

393
00:33:11,756 --> 00:33:15,093
Aire armadako jeneral askok zekiten
zenbat hegazkin zeuzkaten...

394
00:33:15,126 --> 00:33:17,228
...zenbat tona bonba 
jaurti zituzten, etab.

395
00:33:17,595 --> 00:33:22,000
Baina bera zen aire armadako 
buruzagi nagusien artean bakarra...

396
00:33:22,033 --> 00:33:25,903
...jomuga suntsitu bakoitzean
galdutako eskifai-tasa...

397
00:33:25,903 --> 00:33:27,605
...kontuan hartzen zuena.

398
00:33:32,110 --> 00:33:36,748
Guameko uhartean nengoen, 
bere esanetara, 1945eko martxoan.

399
00:33:39,183 --> 00:33:40,585
Gau hartan bakarrik...

400
00:33:41,019 --> 00:33:46,357
...hil arte erre genituen 
100.000 japoniar Tokion.

401
00:33:46,424 --> 00:33:47,859
Gizon, emakume eta umeak.

402
00:33:52,063 --> 00:33:54,032
<i>Bazenekien hori gertatuko zela?</i>

403
00:33:56,501 --> 00:34:02,507
Gomendio hori eman zuen 
mekanismoaren baitan nengoen ni.

404
00:34:17,455 --> 00:34:21,325
Bonba-operazioak aztertzen nituen,
eraginkorragoak izan zitezen.

405
00:34:21,759 --> 00:34:25,096
Ez, ordea, jende gehiago hiltzeko...

406
00:34:25,296 --> 00:34:28,399
...etsaia ahultzeko baizik.

407
00:34:31,836 --> 00:34:38,076
Txosten bat idatzi nuen, B-29en
eraginkortasuna aztertzen zuena.

408
00:34:39,944 --> 00:34:42,480
Ehiza-hegazkinen eta aire
defentsaren gainetik zihoazenez...

409
00:34:42,547 --> 00:34:45,716
...B-29en galera-tasa
askoz baxuagoa zen. 

410
00:34:46,284 --> 00:34:49,954
Arazoa zen, ordea, doitasuna
ere askoz baxuagoa zutela.

411
00:35:00,865 --> 00:35:02,867
Ez naiz esaten ari...

412
00:35:02,900 --> 00:35:06,104
...nire txostenak eragin zituela
su-bonbardaketak.

413
00:35:09,340 --> 00:35:12,643
Ez dut nire burua zuritu nahi
su-bonbardaketen errutik.

414
00:35:12,877 --> 00:35:16,848
Ez dut iradoki nahi
nik sartu niola LeMayri buruan...

415
00:35:16,881 --> 00:35:19,951
...operazio haiek ez zutela
batere eraginkortasunik...

416
00:35:19,984 --> 00:35:22,019
...eta zeharo aldatu behar zirela.

417
00:35:22,120 --> 00:35:23,721
Baina, azkenean, hori egin zuen. 

418
00:35:24,555 --> 00:35:29,460
B-29ak 1.550 metrora 
jaitsi zituen...

419
00:35:29,694 --> 00:35:32,430
...eta su-bonbez bonbardatzea
erabaki zuen. 

420
00:35:50,548 --> 00:35:55,286
Gau hartan itzuli ziren B-29etako
gizon batzuk galdekatu nituen. 

421
00:35:56,387 --> 00:36:00,758
Pilotuz eta inteligentziako 
galdetzailez betea zegoen gela.

422
00:36:00,825 --> 00:36:02,860
Kapitain gazte bat zutitu zen:

423
00:36:02,960 --> 00:36:05,796
“Jakin nahi nuke zein putakumeri
bururatu zaion...

424
00:36:05,897 --> 00:36:10,902
...7.000 metrora hegan egiteko
asmatutako hegazkin bikain hau...

425
00:36:10,935 --> 00:36:14,038
...1.500 metrora jaistea, 
eta nik nire kidea galdu dut”.

426
00:36:14,272 --> 00:36:15,840
“Akabatu egin didate”.

427
00:36:17,909 --> 00:36:19,677
LeMayk monosilaboz 
hitz egiten zuen.

428
00:36:20,545 --> 00:36:25,183
Ez nion sekula entzun bi hitz
baino gehiago segidan esaten.

429
00:36:25,216 --> 00:36:29,587
Hau zen bere hiztegia:
"Bai, ez, kitto, pikutara..."

430
00:36:30,054 --> 00:36:31,722
Hori besterik ez zuen esaten. 

431
00:36:33,457 --> 00:36:35,960
LeMayk ez zuen kritikarik onartzen.

432
00:36:36,394 --> 00:36:38,796
Ez zuen inoiz inorekin 
eztabaidatzen. 

433
00:36:40,898 --> 00:36:42,200
LeMay altxatu egin zen.

434
00:36:43,201 --> 00:36:43,768
“Zergatik gaude hemen?”

435
00:36:47,205 --> 00:36:52,243
“Zuk zure kidea galdu duzu. Zu
bezainbat samintzen nau horrek”.

436
00:36:52,543 --> 00:36:54,212
“Nik bidali dut hara”.

437
00:36:55,346 --> 00:36:57,215
“Eta han egona naiz;
badakit hori zer den”. 

438
00:36:57,882 --> 00:37:02,320
“Baina zuk zeure kidea galdu duzu,
eta guk Tokio suntsitu dugu”. 

439
00:37:08,059 --> 00:37:10,728
Tokioko 130 kilometro erre ziren.

440
00:37:12,630 --> 00:37:16,701
Tokio egurrezkoa zen, eta gure
su-bonbek kiskali egin zuten.

441
00:37:54,071 --> 00:38:01,946
5. ikasgaia: - Proportzionaltasunak
izan behar du gerrako ildo nagusia.

442
00:38:02,747 --> 00:38:07,485
<i>Su-bonben aukera
nondik etorri zen?</i>

443
00:38:08,986 --> 00:38:15,026
Kontua ez da, berez, su-bonbena.
Kontua hau da:

444
00:38:15,126 --> 00:38:18,195
Irabazteko, 100.000 lagun 
hil behar dituzu gau batean?

445
00:38:18,496 --> 00:38:19,830
Su-bonbez edo beste era batera?

446
00:38:20,097 --> 00:38:22,199
LeMayk garbi erantzungo zukeen
baietz. 

447
00:38:22,533 --> 00:38:28,472
“McNamara, zer esan nahi duzu? 
100.000 japoniar zibil hil ordez...

448
00:38:28,739 --> 00:38:32,043
...gutxiago hil behar genituela
edo bakar bat ere ez?”

449
00:38:32,343 --> 00:38:37,315
“Eta, gero, gure soldaduak Tokioko 
hondartzetan sarraskitu zitzaten?”

450
00:38:37,315 --> 00:38:40,518
“Hori proposatzen duzu?
Hori morala da? Zuhurra da?”

451
00:38:41,085 --> 00:38:43,220
Bonba atomikoa zertarako jaurti...

452
00:38:43,220 --> 00:38:45,423
...LeMay Japonia erretzen 
ari bazen?

453
00:38:45,823 --> 00:38:50,127
Eta Tokioren ondoren, beste hiri 
batzuei eraso zien su-bonbez.

454
00:38:50,328 --> 00:38:53,164
Yokohamaren %58. Yokohama
Clevelanden tamainakoa da.

455
00:38:53,197 --> 00:38:55,066
Clevelanden %58 suntsitua.

456
00:38:57,902 --> 00:39:01,439
Tokio New Yorken tamainakoa da.
New Yorken %51 suntsitua.

457
00:39:02,239 --> 00:39:05,843
Chattanoogaren baliokidea %99,
Toyama, alegia.

458
00:39:07,378 --> 00:39:10,181
Los Angelesen baliokidea, %40,
Nagoya, alegia. 

459
00:39:12,416 --> 00:39:16,620
Hori dena bonba atomikoa 
jaurti baino lehenago gertatu zen.

460
00:39:17,588 --> 00:39:21,492
Izan ere, LeMayk eman zuen 
bonba botatzeko agindua. 

461
00:39:23,861 --> 00:39:26,931
Proportzionaltasunak izan behar
luke gerrako ildo nagusia.

462
00:39:49,653 --> 00:39:55,159
67 japoniar hiritako %50etik %90era 
doan jende portzentajea hiltzea...

463
00:39:55,893 --> 00:39:58,462
...eta, gero, bi bonba atomikoz
haiek bonbardatzea...

464
00:39:59,397 --> 00:40:02,233
...ez zen proportzionala,
batzuen ustez,...

465
00:40:03,000 --> 00:40:05,002
...lortu nahi genituen 
helburuekiko.

466
00:40:21,285 --> 00:40:24,655
Ez diot Trumani errurik botatzen
bonba nuklearra jaurtitzeagatik.

467
00:40:25,122 --> 00:40:27,691
Estatu Batuen eta Japoniaren arteko
gerra gizadiaren historiako...

468
00:40:27,658 --> 00:40:29,860
...gerrarik basatienetako bat
izan zen. 

469
00:40:30,561 --> 00:40:33,063
Piloto kamikazeak, suizidak,
sinestezina!

470
00:40:33,998 --> 00:40:38,536
Kritika daiteke, ordea, 
giza arrazak orduan eta orain...

471
00:40:39,203 --> 00:40:43,441
...ez dituela benetan landu
“gerrako arauak”. 

472
00:40:43,741 --> 00:40:46,677
Ba al zegoen araurik 
esango zizunik ezin zirela...

473
00:40:46,977 --> 00:40:49,480
...gau batean 100.000 zibil 
hil arteraino erre?

474
00:40:52,616 --> 00:40:55,286
LeMayk hau esan zuen: 
“Gerra galdu izan bagenu...

475
00:40:55,453 --> 00:40:57,354
...gerrako kriminal gisa 
epaituko gintuzten”. 

476
00:40:57,455 --> 00:40:58,923
Eta arrazoi duela uste dut. 

477
00:41:01,625 --> 00:41:03,761
Berak, eta nik ere bai,...

478
00:41:04,695 --> 00:41:07,465
...gerra kriminalek bezala 
jokatu genuen.

479
00:41:11,068 --> 00:41:16,474
LeMayk onartu zuen bera egiten ari 
zena inmoraltzat hartuko zela...

480
00:41:17,575 --> 00:41:19,477
...baldin eta gerra galdu 
izan bazuen.

481
00:41:21,512 --> 00:41:23,981
Zergatik da inmorala galduz gero,
eta ez da inmorala irabaziz gero?

482
00:42:03,587 --> 00:42:06,390
1964ko martxoak 2.
Lyndon B. Johnson:

483
00:42:06,423 --> 00:42:14,064
“Pare bat orrialdeko txosten bat
diktatu behar didazu”.

484
00:42:14,098 --> 00:42:20,204
“Hitz arruntak eta esaldi laburrak
Vietnamgo egoeraz”.

485
00:42:23,374 --> 00:42:25,442
“Gaur goizean, Scott senatariak
hau esan du:

486
00:42:25,442 --> 00:42:28,345
“Gerra ezin bada ez irabazi, 
ez galdu eta ez abandonatu...

487
00:42:28,646 --> 00:42:32,316
...horrek ideien ezegonkortasuna
adierazten du”. 

488
00:42:32,917 --> 00:42:37,555
“Iritzi multzo lauso bat da, 
adiskidetze-politika urduri bat...

489
00:42:37,555 --> 00:42:39,456
...eta horrek aztoramena 
sortzen du”.

490
00:42:41,025 --> 00:42:45,195
“Vietnamen zeren kontra ari garen 
esplikatzea hutsegite bat da?”

491
00:42:47,831 --> 00:42:53,571
“Zuhurra litzateke, lehendakari,
ahalik eta gutxiena esatea”.

492
00:42:53,671 --> 00:42:57,074
“Erantzun zintzoa hau da:
Ez dakigu zer gertatzen den han”.

493
00:42:59,076 --> 00:43:03,414
“Telegramen bidez jasotzen ditudan
seinaleak oso kezkagarriak dira”.

494
00:43:04,281 --> 00:43:06,684
“Zalantzaz betetako garai bat da”.

495
00:43:09,019 --> 00:43:11,422
1964ko martxoak 10.
Lyndon B. Johnson: 

496
00:43:11,455 --> 00:43:15,893
“Norbait behar dugu han, 
plan hobeak asmatuko dizkiguna”.

497
00:43:16,961 --> 00:43:22,232
“Norbaitek plan batzuk egitea
nahi dut, haiek harrapatzeko...

498
00:43:22,232 --> 00:43:27,605
...eta haietako batzuk hiltzeko.
Hori da egin nahi dudana”.

499
00:43:28,706 --> 00:43:33,677
“Saiatuko naiz helburu hori beteko 
duen zerbait zuri ekartzen”. 

500
00:43:45,623 --> 00:43:47,958
<i>Noizbait aipatu beharko dugu
Vietnam.</i>

501
00:43:48,058 --> 00:43:51,829
<i>Eta jakin nahi nuke nola
heldu hobekien gaiari?</i>

502
00:43:52,663 --> 00:43:56,800
Oso galdera latza da.

503
00:43:56,834 --> 00:44:03,974
Gerra Hotzaren testuinguruan 
hitz egin behar genuke horretaz.

504
00:44:04,141 --> 00:44:07,344
Baina, aurrena, 
Fordez hitz egin beharra daukat.

505
00:44:07,511 --> 00:44:08,946
Gerraren bukaerara 
itzuli behar dut. 

506
00:44:21,825 --> 00:44:23,227
Buruko min izugarria nuen.

507
00:44:24,461 --> 00:44:27,731
Margek Aire Armadako ospitalera
eraman ninduen. 

508
00:44:28,832 --> 00:44:32,569
Handik astebetera, 
Margek sintoma berak zituen. 

509
00:44:33,871 --> 00:44:36,807
Zaila da sinesten 
eta ez dut antzeko kasurik entzun:

510
00:44:37,141 --> 00:44:42,146
Senar-emaztea, biak batera, 
une berean polioz gaixotzea. 

511
00:44:44,314 --> 00:44:46,684
Biok ospitalean geunden Japoniaren 
aurkako garaipen egunean.

512
00:44:50,554 --> 00:44:51,321
Lagun batek hau esan zidan:

513
00:44:51,689 --> 00:44:54,024
“Enpresa bat aurkituko dugu
Amerikan...

514
00:44:54,058 --> 00:44:56,360
...eta talde bikain baten aholkuak 
eta gaitasunak beharko ditu...

515
00:44:56,560 --> 00:44:59,697
...eta osatzen ari naizen talde
horretan zu ere arituko zara”.

516
00:44:59,797 --> 00:45:02,433
Ezetz esan nion.
Harvardera itzuliko nintzela.

517
00:45:03,000 --> 00:45:05,502
Margek eta nik hori nahi genuen,
han bizi.

518
00:45:06,036 --> 00:45:09,440
Esan zidan: “Ezin duzu Margen 
ospitaleko faktura ordaindu”.

519
00:45:09,473 --> 00:45:10,307
“Burutik jota zaude”.

520
00:45:10,708 --> 00:45:14,712
“Bide batez, gure laguntza gehien 
behar duen enpresa Ford da”. 

521
00:45:15,446 --> 00:45:18,515
-Nik: “Nola dakizu hori?”
-Berak: “Artikulu bat dakar Lifek”. 

522
00:45:20,150 --> 00:45:24,988
Fordeko 1.000 goi exekutiboetatik 
10 lizentziadun besterik ez zeuden.

523
00:45:26,156 --> 00:45:27,958
Beraz, Henry Ford II.ak 
laguntza behar zuen. 

524
00:45:30,728 --> 00:45:34,765
Azterketak egingo zizkiguten.
Bi egun oso azterketetan.

525
00:45:34,798 --> 00:45:38,235
Adimena, lorpenak, nortasuna... 
den-dena aztertu ziguten.

526
00:45:38,869 --> 00:45:42,840
Ergela dirudi, baina galderetako
batek honela zioen:

527
00:45:42,873 --> 00:45:45,409
“Zer nahiago duzu izan 
lore-saltzailea edo meatzaria?”

528
00:45:48,312 --> 00:45:52,850
Ni lore-saltzailea izan nintzen 
Eguberrietako opor batzuetan.

529
00:45:52,983 --> 00:45:56,787
“Meatzari” jarri nuen, beraz. 
Arrazoiak begien bistakoak dira. 

530
00:45:59,223 --> 00:46:03,761
10 laguneko talde hura Harvardeko
Ofizialgaien Eskolan ikasia zen.

531
00:46:04,962 --> 00:46:08,398
Azterketa batzuetan, ordu arteko
notarik onenak atera genituen. 

532
00:46:08,432 --> 00:46:11,802
Beste batzuetan, 
goi mailakoen %1ean geunden. 

533
00:46:18,142 --> 00:46:24,381
1926tik 1946ra, Ford enpresak
ia ez zuen irabazirik izan. 

534
00:46:25,783 --> 00:46:27,551
Sekulako hondamena zen hura.

535
00:46:30,320 --> 00:46:33,357
Erantzukizun bat genuen 
akziodunekiko.

536
00:46:34,391 --> 00:46:38,328
Eta egoera izugarri latza zen. 

537
00:46:50,440 --> 00:46:54,711
6. ikasgaia:
Datuak eskuratu.

538
00:46:55,813 --> 00:46:58,615
Ez zuten merkatua ikertzeko 
talderik. Nik bat antolatu nien. 

539
00:46:58,816 --> 00:47:00,217
Zuzendariak esan zidan:
“Zer ikertu behar da?”

540
00:47:00,217 --> 00:47:03,287
Nik erantzun: “Ea nork erosten 
dituen Volkswagenak”. 

541
00:47:03,387 --> 00:47:05,722
“Denek esaten dute 
ez direla auto onak”. 

542
00:47:05,823 --> 00:47:07,825
“Eta 20.000 besterik ez dituzte
saltzen urtean”.

543
00:47:08,192 --> 00:47:09,459
“Baina zer gertatuko den 
jakin nahi dut”. 

544
00:47:09,459 --> 00:47:12,462
“Berdin jarraituko du?
Igoko da? Jaitsi?”

545
00:47:12,830 --> 00:47:14,231
“Auto horien eroslea bila ezazu”.

546
00:47:14,264 --> 00:47:15,866
Handik sei hilabetera 
etorri zitzaidan. 

547
00:47:15,866 --> 00:47:19,703
“Irakasleak, medikuak, abokatuak...

548
00:47:20,504 --> 00:47:22,172
...hori baino gehiago 
gasta dezakeen jendea.

549
00:47:23,440 --> 00:47:26,944
Gogoetan egon nintzen:
“Zer egin behar ote genuen?”

550
00:47:26,944 --> 00:47:28,846
“Aintzat hartu ez genuen 
merkaturen bat zegoen?”

551
00:47:30,347 --> 00:47:34,384
Orduan, ez zirudien amerikarrek 
auto merkeak nahi zituztenik.

552
00:47:34,484 --> 00:47:36,420
Kontsumo deigarria atsegin zuten. 

553
00:47:38,255 --> 00:47:41,992
Cadillacek, 
beren aleroi nabarmenekin...

554
00:47:42,025 --> 00:47:44,728
...jorratu zuen 10-15 urtez
industriaren estiloa. 

555
00:47:46,496 --> 00:47:48,465
Eta horren kontra
borrokatu behar ginen.

556
00:47:51,301 --> 00:47:53,637
Falcon-a aurkeztu genuen, 
auto merke gisa.

557
00:47:54,872 --> 00:47:57,708
Eta arrakasta handia izan zuen
irabazien aldetik.

558
00:48:02,512 --> 00:48:04,314
Lorpen handia izan zen. 

559
00:48:19,630 --> 00:48:22,032
Esan nien: 
“Istripu asko omen dago”.

560
00:48:23,033 --> 00:48:25,969
“Bai, horri buruzko datuak
ekarriko dizkizugu”.

561
00:48:29,506 --> 00:48:34,344
40.000 hildako zeuden urtean
auto istripuengatik...

562
00:48:34,378 --> 00:48:36,780
...eta 1.200.000 zauritu.

563
00:48:37,014 --> 00:48:38,181
“Zergatik gertatzen da hori?”

564
00:48:38,215 --> 00:48:41,184
“Bistan dago: giza-hutsegiteengatik
eta akats mekanikoengatik”.

565
00:48:42,319 --> 00:48:45,122
“Akats mekanikoak badira, 
azter ditzagun zein”.

566
00:48:45,122 --> 00:48:47,758
“Akats mekanikoak baldin badira,
konpondu ditzagun”.

567
00:48:47,791 --> 00:48:51,561
Erantzun zidaten: “Oso estatistika
gutxi dago horretaz”.

568
00:48:51,595 --> 00:48:53,964
Nik, berriz: “Bilatu zerbait,
ea zer ikas dezakegun”.

569
00:48:54,231 --> 00:48:58,535
Cornelleko laboratorio aeronautikoa
da horretaz zerbait dakien bakarra.

570
00:48:58,936 --> 00:49:00,938
Esan zidaten: 
“Enbalajea da arazo nagusia”.

571
00:49:01,238 --> 00:49:04,641
“Arrautzak erostean, 
kartoi batean egoten dira, ezta?”

572
00:49:04,675 --> 00:49:06,743
Nik: “Emazteak erosten ditu
arrautzak”.

573
00:49:07,077 --> 00:49:10,447
“Galdeiozu ea kartoi-kutxa 
etxean uzten duenean... 

574
00:49:10,948 --> 00:49:14,251
...arrautzak puskatzen ote zaizkion”.

575
00:49:14,818 --> 00:49:16,219
Margi galdetu, 
eta ezetz esan zidan.

576
00:49:16,253 --> 00:49:18,822
Cornellek esan zuen: 
“Ondo bilduta daudelako da hori”.

577
00:49:18,855 --> 00:49:22,960
“Jendea autoetan horrela bilduz 
gero, hausturak gutxituko ditugu”.

578
00:49:33,470 --> 00:49:37,274
Ez genuen laborategirik; beraz,
burezur paketetan bilduak...

579
00:49:37,307 --> 00:49:40,877
...jaurti genituen Cornelltarren
logeletatik.

580
00:49:43,880 --> 00:49:47,718
Absurdoa dirudi,
baina gizon hura zuzen zegoen. 

581
00:49:48,118 --> 00:49:50,721
Enbalajean zegoen koxka.

582
00:49:59,763 --> 00:50:04,134
Auto-talka batean, gidaria 
bolantean iltzatuta gelditzen zen.

583
00:50:06,870 --> 00:50:13,810
Ondokoa parabrisan edo aurrealdean 
jota zauritzen zen. 

584
00:50:16,613 --> 00:50:20,183
Beraz, 1956ko Ford autoan
elementu berriak jarri genituen:

585
00:50:20,183 --> 00:50:25,789
Inor iltzatuko ez zuten bolanteak, 
segurtasun-uhalak...

586
00:50:28,025 --> 00:50:32,029
Gure ustez, jendeak uhalak
%100 erabiltzen bazituen...

587
00:50:32,062 --> 00:50:34,031
...20.000 bizitza 
salbatuko genituen urtean.

588
00:50:34,765 --> 00:50:36,666
Mundu guztia kontra jarri zen. 

589
00:50:44,674 --> 00:50:46,943
Ezin genuen jendea
uhala erabiltzera behartu. 

590
00:50:47,711 --> 00:50:50,180
Baina erabiltzen zutenek 
bizitza salbatzen zuten.

591
00:51:07,230 --> 00:51:08,665
Orain, aurrera joango naiz.

592
00:51:17,641 --> 00:51:19,643
1960ko uztaila zen: 

593
00:51:21,078 --> 00:51:23,780
John Bugas, harreman industrialen
lehendakariordeak...

594
00:51:23,914 --> 00:51:26,983
...lehendakaria izan nahi zuen. 

595
00:51:27,484 --> 00:51:31,721
Ni ere lehendakariordea nintzen, 
eta auto sail guztien ardura nuen.

596
00:51:32,622 --> 00:51:35,092
Henry gautxoria zen.
Etxetik kanpo zebilen beti. 

597
00:51:35,125 --> 00:51:38,261
Behin, goizeko 2etan, esan zidan:
“Bob, goazen trago bat hartzera”.

598
00:51:38,361 --> 00:51:42,699
Nik erantzun: “Ez, ohera noa”.
Johnek esan: “Ni joango naiz”.

599
00:51:42,799 --> 00:51:46,403
Henryk: “Zu ez. Bobi esan diot”.
Azkenean, berarekin joan nintzen.

600
00:51:46,536 --> 00:51:48,405
Eta lehendakaria izatea
eskatu zidan. 

601
00:51:52,442 --> 00:51:55,479
Ni izan nintzen enpresa horretako
historian lehen lehendakaria...

602
00:51:55,512 --> 00:51:59,516
...Ford familiakoa ez zena.

603
00:51:59,950 --> 00:52:02,119
Eta handik bost astera, 
utzi egin nuen.

604
00:52:04,688 --> 00:52:09,993
KENNEDY 
LEHENDAKARI BERRIA

605
00:52:13,630 --> 00:52:15,432
Telefonoak jo zuen.

606
00:52:15,832 --> 00:52:18,135
Norbaitek esan zuen:
“Robert Kennedy naiz”.

607
00:52:19,002 --> 00:52:23,406
Jack Kennedy, nire anaiak zu 
gure koinatuarekin biltzea nahi du.

608
00:52:24,541 --> 00:52:26,710
Sarge 4etan iritsi zen.
Nik ez nuen ezagutzen. 

609
00:52:26,743 --> 00:52:32,482
Esan zidan: “Jack Kennedy, 
nire koinatuaren partetik...

610
00:52:32,482 --> 00:52:34,451
...altxor-idazkariaren postua
eskaintzen dizut”. 

611
00:52:34,718 --> 00:52:37,220
“Erotuta zaude. 
Badakit zertxobait finantzez...

612
00:52:37,254 --> 00:52:39,456
...baina ez naiz postu horretarako 
gai”. 

613
00:52:39,789 --> 00:52:41,158
“Hori erantzungo zenidala 
aldez aurretik pentsatuta...

614
00:52:41,191 --> 00:52:44,828
...defentsa-idazkaritza 
eskaintzen dizu lehendakariak”.

615
00:52:44,961 --> 00:52:47,230
“Hiru urtez borrokatu nintzen
II. Mundu Gerran...

616
00:52:47,264 --> 00:52:50,367
...baina ez naiz horretarako gai”.

617
00:52:50,433 --> 00:52:54,938
“Hori esango zenidala jakinik, 
bilduko al zinateke berarekin?”

618
00:52:55,038 --> 00:52:58,041
Beraz, etxera joan,
eta Margekin hitz egin nuen.

619
00:52:58,308 --> 00:53:02,279
Nik izendatu nahi nituen 
goi mailako karguak...

620
00:53:02,445 --> 00:53:07,384
...eta ez nuen Washingtongo bizitza
sozialean parte hartu nahi. 

621
00:53:07,617 --> 00:53:11,555
Andreak esan zidan: “Egizu kontratu
bat lehendakariarekin...

622
00:53:11,588 --> 00:53:13,623
...eta baldintza horiek onartzen
badizkizu, aurrera”. 

623
00:53:14,024 --> 00:53:18,195
800.000 dolarreko ondasunak
neuzkan garai hartan.

624
00:53:18,261 --> 00:53:22,732
Baina milioi asko balio zuten 
akzio-aukerak neuzkan.

625
00:53:22,799 --> 00:53:25,635
Munduko exekutiborik hobekien
ordainduenetako bat nintzen. 

626
00:53:25,835 --> 00:53:27,204
Eta etorkizuna distiratsua zen.

627
00:53:29,539 --> 00:53:33,610
Umeei deitu genien.
Bizitza erabat aldatuko zitzaien.

628
00:53:34,644 --> 00:53:38,982
Gobernuko idazkari baten soldata
25.000 dolarrekoa zen urtean.

629
00:53:39,783 --> 00:53:42,552
Umeei esan genien gauza batzuei
uko egin beharko zietela.

630
00:53:42,619 --> 00:53:45,222
Ez zitzaien axola.
Margi ez zitzaion axola.

631
00:53:52,429 --> 00:53:53,663
Elurra ari zuen.

632
00:53:54,598 --> 00:53:58,301
Zerbitzu Sekretuek atzeko atetik
sarrarazi ninduten.

633
00:53:59,736 --> 00:54:01,471
Oraindik garbi ikusten dut. 
Sofa bat zegoen...

634
00:54:02,072 --> 00:54:04,307
...bi besaulki 
eta mahaitxo bat erdian.

635
00:54:04,941 --> 00:54:08,278
Jack Kennedy besaulki batean zegoen
eta Bob Kennedy bestean. 

636
00:54:10,313 --> 00:54:13,283
‚Ä®”Lehendakari jauna, absurdoa da,
ez naiz gai”.

637
00:54:15,619 --> 00:54:19,823
Kennedyk esan zidan: “lehendakari 
eskolarik ere ez dago”.

638
00:54:23,126 --> 00:54:25,762
“Esan diezaiegun kazetariei.
Oraintxe idatziko dut agiria”.

639
00:54:25,762 --> 00:54:29,266
“Jakinarazpena idatzi,
eta aurreko atetik atera ginen”.

640
00:54:30,033 --> 00:54:33,536
Kameraz eta kazetariz 
josita zegoen dena. 

641
00:54:33,703 --> 00:54:35,605
Horrela jakin zuen Margek
kargua onartu nuela. 

642
00:54:36,072 --> 00:54:37,741
Telebistan, zuzenean.

643
00:54:39,376 --> 00:54:42,012
Argazkiak jakinarazpenaren
ondoren.

644
00:54:44,014 --> 00:54:47,150
Eskatu diot Robert McNamarari
onar dezala...

645
00:54:47,183 --> 00:54:49,286
...defentsa-idazkaritzaren 
erantzukizuna. 

646
00:54:49,786 --> 00:54:53,690
Eta poz handiz esaten dizuet
onartu duela. 

647
00:54:54,424 --> 00:54:57,327
McNamara jaunak Ford enpresako
lehendakaritza utziko du...

648
00:54:57,894 --> 00:54:59,929
...sakrifizio pertsonal handi bat
eginez. 

649
00:55:01,698 --> 00:55:02,832
Horrela hasi zen. 

650
00:55:05,869 --> 00:55:07,971
Garai traumatikoa izan zen. 

651
00:55:08,338 --> 00:55:13,076
Emazteak ultzerak izan zituen. 
Estresaz hilko zen, beharbada.

652
00:55:13,076 --> 00:55:15,879
Nire semeak ultzerak zituen. 
Oso traumatikoa izan zen...

653
00:55:15,945 --> 00:55:19,049
...baina gure bizitzako 
urterik onenak izan ziren... 

654
00:55:19,149 --> 00:55:22,485
...eta familiako guztiei 
on egin zien.

655
00:55:23,586 --> 00:55:26,489
Izugarria izan zen. 

656
00:55:36,566 --> 00:55:37,634
Urriak 2.

657
00:55:38,435 --> 00:55:40,637
Vietnamdik itzuli nintzen. 

658
00:55:42,205 --> 00:55:45,342
Garai hartan, 
16.000 aholkulari militar genituen.

659
00:55:47,977 --> 00:55:51,147
Aholkatu nion lehendakariari 
eta Segurtasun-Kontseiluari...

660
00:55:51,181 --> 00:55:55,952
...plan bat egin eta helburu bat
ezar genezan...

661
00:55:55,952 --> 00:55:58,822
...horiek guztiak bi urtetan 
handik erretiratzeko. 

662
00:55:59,989 --> 00:56:02,425
1963ko urriak 2.
Kennedy:

663
00:56:02,425 --> 00:56:05,161
“Zer abantaila du 
horiek erretiratzeak?”

664
00:56:06,096 --> 00:56:10,734
“Esan diezaiokegu kongresuari
eta herriari plan bat dugula...

665
00:56:10,800 --> 00:56:14,504
...arriskuan dagoen militar 
kopurua gutxitzeko”.

666
00:56:15,872 --> 00:56:18,475
“Nire eragozpen bakarra da...

667
00:56:18,508 --> 00:56:20,643
...gerra gerora ere 
gaizki badihoakigu...

668
00:56:20,677 --> 00:56:23,513
...baikorregi izanaren itxuran 
agertuko garela jendaurrean”.

669
00:56:24,948 --> 00:56:30,120
“Vietnamdik joateko modu bat 
behar dugu, eta hau da bidea”.

670
00:56:33,390 --> 00:56:34,557
Kennedyk iragarri zuen...

671
00:56:34,657 --> 00:56:38,194
...1965eko amaieran gure aholkulari
militar guztiak aterako genituela.

672
00:56:38,228 --> 00:56:41,030
Eta 1963rako, 1.000 aterako 
genituela. Eta atera genituen.

673
00:56:41,664 --> 00:56:46,569
Baina estatu-kolpe bat jo zuten
Hego Vietnamen.

674
00:56:48,905 --> 00:56:50,807
Dien agintetik bota zuten.

675
00:56:51,741 --> 00:56:54,077
Eta bera eta bere anaia 
hil zituzten.

676
00:56:56,112 --> 00:56:58,415
Ni lehendakariarekin nengoen...

677
00:56:58,948 --> 00:57:02,318
...elkarrekin izan genuen 
kolpe horren berri. 

678
00:57:02,419 --> 00:57:06,222
Sekula ez nuen bera 
hain aztoratua ikusi. 

679
00:57:06,556 --> 00:57:07,957
Zurbildu egin zen.

680
00:57:08,825 --> 00:57:12,429
Izugarrizko arazoak izan genituen
Diemekin, baina, demontre!...

681
00:57:13,196 --> 00:57:15,598
...bera zen agintea,
bera zen estatuburua.

682
00:57:15,832 --> 00:57:18,101
Eta kolpe militar batek
agintetik bota zuen. 

683
00:57:18,234 --> 00:57:21,004
Eta guk biok bagenekien...

684
00:57:21,037 --> 00:57:24,874
...Estatu Batuetako gobernuaren 
erantzukizuna ere bazela.

685
00:57:37,220 --> 00:57:40,590
Nire bulegoan nengoen, 
Pentagonoan...

686
00:57:41,157 --> 00:57:44,661
...telefonoak jo zuenean;
Bobby zen. 

687
00:57:46,463 --> 00:57:49,799
Lehendakariari tiro egin zioten
Dallasen. 

688
00:57:52,869 --> 00:57:55,572
Handik 45 minutura, 
Bobbyk berriz deitu zidan...

689
00:57:55,905 --> 00:57:58,107
...lehendakaria hil zela esanez.

690
00:57:59,742 --> 00:58:02,245
Jackiek ni ospitalera joatea 
nahi zuen. 

691
00:58:04,280 --> 00:58:07,116
Goizeko 4etan eraman genuen gorpua
Etxe Zurira...

692
00:58:07,484 --> 00:58:11,120
...eta Arlingtongo hilerriko 
superintendenteari deitu nion.

693
00:58:11,588 --> 00:58:12,622
Eta bera eta ni...

694
00:58:16,359 --> 00:58:18,294
...zelai hartan barrena 
ibili ginen.

695
00:58:22,031 --> 00:58:24,033
Izugarri ederra da hura.

696
00:58:24,801 --> 00:58:27,203
Gurutze txurien 
lerroak eta lerroak.

697
00:58:27,504 --> 00:58:31,241
Azkenean, leku egokia aurkitu
nuela iruditu zitzaidan...

698
00:58:31,374 --> 00:58:33,176
...hilerriko lekurik ederrena.

699
00:58:34,544 --> 00:58:39,415
Jackieri deitu nion eta etortzeko
esan. Berehala onartu zuen.

700
00:58:40,149 --> 00:58:42,151
Eta gaur egun han lurperatua dago
lehendakaria.

701
00:58:43,219 --> 00:58:46,823
Parkeko zaindari bat hurbildu 
zitzaidan eta esan...

702
00:58:46,956 --> 00:58:47,757
...berak...

703
00:58:53,963 --> 00:58:57,534
...eskoltatu zuela lehendakaria
zelai haietan barrena...

704
00:58:57,901 --> 00:58:59,736
...aste batzuk lehenago.

705
00:59:00,270 --> 00:59:04,574
Eta Kennedyk esan zuen hura zela
Washingtongo lekurik ederrena. 

706
00:59:05,041 --> 00:59:06,910
Han lurperatuta dago.

707
00:59:17,654 --> 00:59:19,923
Ahalegin guztiak egingo ditut.

708
00:59:20,623 --> 00:59:23,126
Hori da egin dezakedan guztia.

709
00:59:24,460 --> 00:59:27,263
Laguntza eskatzen dizuet...

710
00:59:28,298 --> 00:59:29,899
...eta Jainkoari ere bai.

711
00:59:33,570 --> 00:59:38,875
1964ko otsailak 25.
JFK hil eta handik hiru hilabetera.

712
00:59:41,444 --> 00:59:43,580
Johnson: “Kaixo, Bob?”
McNamara: “Bai, lehendakari jauna”.

713
00:59:43,780 --> 00:59:46,983
“Ez nuke zure hitzaldia 
aldatu nahi, oso ona delako...

714
00:59:47,283 --> 00:59:51,988
...baina aipatu dezakegu 2 minutuz 
Vietnam?”

715
00:59:52,922 --> 00:59:55,325
“Horri buruz zer esan, 
hor dago koxka”.

716
00:59:56,793 --> 01:00:01,297
“Vietnamdarren askatasunarekin 
konpromiso bat dugula esango nuke”.

717
01:00:01,864 --> 01:00:03,933
“Handik joango bagina...

718
01:00:04,334 --> 01:00:05,702
...dominoa erori egingo litzateke...

719
01:00:05,735 --> 01:00:08,271
...eta munduko parte hori 
komunista bihurtuko litzateke”.

720
01:00:09,238 --> 01:00:10,940
“Geure marineak hara 
bidal ditzakegu...

721
01:00:11,641 --> 01:00:16,279
...eta Hirugarren Mundu Gerran
edo beste Korea batean sartu”.

722
01:00:17,113 --> 01:00:19,616
“Inork ez du ulertzen 
han zer gertatzen ari den”. 

723
01:00:20,950 --> 01:00:25,021
“Jendea galdezka ari da, gehiago
ahalegindu behar omen genuke”.

724
01:00:25,955 --> 01:00:29,325
“Izan liteke gerra gehiago
edo barealdi handiagoa”.

725
01:00:29,359 --> 01:00:31,661
“Baina ez dugu ez bata 
eta ez bestea nahi”.

726
01:00:32,261 --> 01:00:37,233
“Gure helburua hegovietnamdarrak
entrenatzea da, eta ondo ari gara".

727
01:00:37,533 --> 01:00:38,635
“Ondo da, jauna, nik...”

728
01:00:38,935 --> 01:00:44,374
“Zuk erretiratzea aipatu izana 
erokeria iruditu zait beti”.

729
01:00:44,641 --> 01:00:46,709
“Psikologiaren aldetik txarra
iruditu zait”.

730
01:00:46,743 --> 01:00:51,481
“Zuek biak beste iritzi batekoak 
zineten eta isildu egin nintzen”.

731
01:00:52,882 --> 01:00:54,117
“Kontua da...”

732
01:00:54,550 --> 01:00:57,854
“Galderak, gero. Nola arraio 
uste du McNamarak...

733
01:00:57,920 --> 01:01:02,358
...gizonak handik ateratzea
gerra galtzen ari garenean?”

734
01:01:09,832 --> 01:01:12,101
1964ko ekainak 9.
“Galdetuko bazenio CIAri...

735
01:01:12,135 --> 01:01:15,338
...nolakoa da gaur egun egoera
Hego Vietnamen?”

736
01:01:15,405 --> 01:01:17,473
“Okerragoa dela
esango lizukete”.

737
01:01:20,243 --> 01:01:23,112
“Argi ikusten da hori
deserzio kopuruan, moralean...

738
01:01:24,414 --> 01:01:25,982
...jendea erreklutatzeko 
zailtasunean...

739
01:01:26,015 --> 01:01:29,018
...biztanleen kontrol galtze
gero eta handiagoagoan”.

740
01:01:33,556 --> 01:01:38,261
“Askok esango dugu pribatuki
gauzak okerragotu egin direla”.

741
01:01:40,897 --> 01:01:43,399
“Hori pribatuan esanagatik 
eta ez jendaurrean...

742
01:01:43,433 --> 01:01:47,003
...gertaerak prentsara 
iristen dira”.

743
01:01:48,404 --> 01:01:52,075
“Han geratuko bagara eta 
liskarra gogortuko badugu...

744
01:01:52,108 --> 01:01:55,912
...jendea hezi beharko dugu.
Oraindik ez dugu hori egin”.

745
01:01:55,945 --> 01:01:58,481
“Ez dakit ziur 
hau une egokia ote den”.

746
01:01:58,815 --> 01:02:02,585
“Hori egiten baduzu, oihuka
hasiko zaizkizu: “Zu gerrazalea!”

747
01:02:03,152 --> 01:02:06,122
“Bat nator zurekin”.

748
01:02:07,757 --> 01:02:10,727
“Lehendakaria hautatzeko kanpaina.
L.B.J. eta Goldwater lehian.”

749
01:02:10,793 --> 01:02:12,862
<i>Ez ibili itzulinguruka.</i>

750
01:02:13,396 --> 01:02:15,631
<i>Ez ezkutatu kontuak.</i>

751
01:02:16,065 --> 01:02:18,735
<i>Gerran gaude Vietnamen.</i>

752
01:02:23,773 --> 01:02:27,643
<i>Baina lehendakaria 
eta defentsa-idazkaria...</i>

753
01:02:27,744 --> 01:02:31,214
<i>...hor ari dira jo eta ke
jendea engainatzen.</i>

754
01:02:31,614 --> 01:02:33,082
<i>Eta aski da behingoz!</i>

755
01:02:40,923 --> 01:02:48,297
7. ikasgaia: - Sinestea eta ikustea
okerbideak dira maiz.

756
01:02:51,467 --> 01:02:54,904
1964ko abuztuak 2.

757
01:02:58,141 --> 01:02:59,375
Abuztuaren 2an...

758
01:03:00,176 --> 01:03:02,512
...Maddox destruktoreak 
jakinarazi zuen...

759
01:03:02,545 --> 01:03:04,781
...Ipar Vietnamgo patruilaontzi
batek eraso ziola.

760
01:03:05,982 --> 01:03:09,519
Gure aurkako erasoaldi bat izan 
zen. Nazioarteko uretan geunden.

761
01:03:09,786 --> 01:03:15,091
Ofizial batzuk bidali nituen 
bala-aztarnak berreskuratzera...

762
01:03:15,124 --> 01:03:18,394
...eta garbi identifikatu zituzten
Ipar Vietnamgoak zirela. 

763
01:03:18,561 --> 01:03:21,063
Beraz, zalantzarik gabe,
hura gertatua zen. 

764
01:03:21,430 --> 01:03:24,200
Nolanahi ere, 
ez genuen erantzun.

765
01:03:24,600 --> 01:03:28,437
Eta zaila izan zen. 
Zaila izan zen lehendakariarentzat.

766
01:03:29,338 --> 01:03:32,375
Goi mailako agintari zibil eta 
militar askok esaten ziguten:

767
01:03:32,441 --> 01:03:36,579
“Ene, lehendakaria...” 
Ez zuten “koldar” hitza erabili...

768
01:03:36,646 --> 01:03:39,916
...baina, berez: “Ez du 
interes nazionala babesten”. 

769
01:03:42,685 --> 01:03:46,122
1964ko abuztuak 4.

770
01:03:52,028 --> 01:03:55,164
Handik bi egunera, bi destruktorek,
Maddox eta Turner Joy...

771
01:03:55,198 --> 01:03:57,834
...eraso egin zietela 
jakinarazi zuten.

772
01:03:58,000 --> 01:04:01,204
“Nondik atera dira 
torpedo horiek?”

773
01:04:01,337 --> 01:04:05,041
“Ez dakigu. Ontzi identifikatu gabe
horietatik, seguru asko”.

774
01:04:06,642 --> 01:04:10,146
Sonarrak torpedoak sumatu zituen.

775
01:04:10,446 --> 01:04:13,082
Patruilaontzietatik egindako
erasoen beste zantzu batzuk.

776
01:04:13,683 --> 01:04:17,086
10 ordu behar izan genituen 
gertatu zena argitu ahal izateko.

777
01:04:19,388 --> 01:04:22,625
Halako batean, ontziko kapitainak 
esan zuen: “Ez gaude erasoaz ziur”.

778
01:04:22,758 --> 01:04:24,861
Beste une batean, berriz:
“Erabat ziur gaude”.

779
01:04:24,861 --> 01:04:29,632
Azkenean, Sharp almiranteak: 
“Ziur gaude, benetan gertatu da”.

780
01:04:31,000 --> 01:04:33,669
Horren berri eman nion Johnsoni,
eta ondorioz...

781
01:04:35,271 --> 01:04:39,275
...Ipar Vietnamgo jomuga batzuk
bonbardatu genituen. 

782
01:04:53,189 --> 01:04:55,791
Johnsonek hau esan zuen:
“Gatazka areagotuko dugu”.

783
01:04:55,892 --> 01:04:58,628
“Baina ez dut hori egingo 
Kongresuaren baimena gabe”.

784
01:04:58,628 --> 01:05:00,763
Eta ebazpen bat egin zuen...

785
01:05:00,763 --> 01:05:06,202
...lehendakariari nazioa gerrara 
eramateko baimen osoa ematen ziona.

786
01:05:07,103 --> 01:05:08,905
Tonkingo Golkoko Ebazpena. 

787
01:05:12,074 --> 01:05:15,344
Orain, goazen berriz
abuztuaren 4ko erasora. 

788
01:05:20,116 --> 01:05:20,816
Abuztuak 4, 12,22.

789
01:05:21,017 --> 01:05:25,454
“9 torpedo egon dira, nonbait,
uretan”.

790
01:05:25,521 --> 01:05:27,523
“Denek huts egin dute”.

791
01:05:27,924 --> 01:05:28,791
“Bai”.

792
01:05:30,526 --> 01:05:34,497
“Ez nago kopuruaz ziur”.

793
01:05:34,830 --> 01:05:36,966
“Berriz aztertu behar dugu...”

794
01:05:40,603 --> 01:05:42,104
“Handik 97 minutura”.

795
01:05:42,638 --> 01:05:46,342
“Torpedoen erasoen albisteak 
zalantzazkoak omen ziren...

796
01:05:46,742 --> 01:05:50,546
...urak radarra nahasi duelako eta
gizonen larriduragatik izan da”.

797
01:05:51,280 --> 01:05:53,282
“Ederki. McNamara jaunari 
esango diogu”.

798
01:05:53,582 --> 01:05:56,018
“Ezin dizut ezer hoberik eman. 
Barkatu”. 

799
01:05:59,755 --> 01:06:01,023
“Handik 9 minutura”.

800
01:06:01,057 --> 01:06:02,992
“Torpedo-eraso horietako asko...

801
01:06:03,192 --> 01:06:05,261
...sonarreko gizonen kontua
izan da, nonbait”. 

802
01:06:05,361 --> 01:06:07,830
“Oso urduri jartzen dira
horrelako kontuekin”. 

803
01:06:07,997 --> 01:06:10,433
“Eta sonarrean entzundako guztia
torpedoa iruditzen zaie”. 

804
01:06:10,800 --> 01:06:12,868
“Ziur zaude torpedo-eraso bat
izan dela?”

805
01:06:13,102 --> 01:06:14,804
“Ez dugu zalantzarik horretaz”.

806
01:06:14,837 --> 01:06:18,274
“Uste dut...”

807
01:06:19,442 --> 01:06:25,114
Nahasmen hutsa zen. Eta geroztikako 
gertaerek erakutsi zutenez...

808
01:06:25,648 --> 01:06:28,784
...egun hartan eraso zigutelako 
ondorioa okerra zen.

809
01:06:30,286 --> 01:06:31,354
Ez zen gertatu.

810
01:06:35,992 --> 01:06:43,666
Abuztuaren 2an, berriz, eraso
ziguten: ondorio zuzena zen.

811
01:06:44,033 --> 01:06:46,502
Nahiz bere garaian 
zalantzan jarri zuten hori.

812
01:06:47,536 --> 01:06:49,872
Batean asmatu genuen
eta bestean, ez. 

813
01:06:50,873 --> 01:06:54,243
Johnson lehendakariak bonbardatzeko
agindua eman zuenean...

814
01:06:54,310 --> 01:06:58,114
...ustez bigarren erasoa zenari
erantzuteko eman zuen.

815
01:06:58,280 --> 01:07:00,349
Ez zen erasorik izan, 
baina orain ez naiz horretaz ari.

816
01:07:00,716 --> 01:07:05,354
Erasoa agindu zuen 
guri eraso zigutela uste zuelako.

817
01:07:06,055 --> 01:07:09,125
Eta uste zuen erabaki hura
ohartuki hartua zutela...

818
01:07:10,626 --> 01:07:13,462
...Ipar Vietnamgo buruzagi
politiko eta militarrek...

819
01:07:13,496 --> 01:07:15,364
...gatazka areagotzeko...

820
01:07:16,832 --> 01:07:20,236
...eta irabazi arte 
etsiko ez zutela adierazteko.

821
01:07:25,374 --> 01:07:26,175
Oker geunden.

822
01:07:26,909 --> 01:07:31,080
Baina gure gogo-aldarteak 
bultzatu gintuen ekintza horretara.

823
01:07:32,415 --> 01:07:34,917
Eta ondorio izugarriak 
ekarri zituen.

824
01:07:44,827 --> 01:07:48,831
Batzuetan, oker ikusten dugu, 
edo gertaeraren erdia ikusten dugu.

825
01:07:50,833 --> 01:07:54,070
<i>-Sinetsi nahi duguna ikusten dugu.</i>
-Arrazoi duzu.

826
01:07:56,705 --> 01:08:01,444
Sinestea eta ikustea. 
Oker egoten dira maiz biak.

827
01:08:07,516 --> 01:08:11,987
Guk, amerikarrok, badakigu, 
beste batzuek ahazten badute ere...

828
01:08:12,621 --> 01:08:15,157
...gatazkak hedatzeak 
dituen arriskuak.

829
01:08:16,525 --> 01:08:19,462
Ez dugu gerra areagotu nahi.

830
01:08:40,015 --> 01:08:42,118
“Trumoi Amilkaria” asmatu genuen...

831
01:08:42,151 --> 01:08:46,222
...urteen poderioz bonbardatze
programa astun-astuna bihurtu zena.

832
01:08:46,388 --> 01:08:49,358
Bizpahiru aldiz bonba gehiago
bota genituen han...

833
01:08:49,358 --> 01:08:51,827
...Mendebaldeko Europan 
II. Mundu Gerran baino.

834
01:09:11,147 --> 01:09:13,382
Ez da, berez, arazo militar bat.

835
01:09:13,616 --> 01:09:18,521
Hegovietnamdarren bihotz-buruak
irabazteko gudu bat da.

836
01:09:19,855 --> 01:09:25,027
Bere segurtasun fisikoa babesteko
aldez aurreko baldintzarekin.

837
01:10:10,206 --> 01:10:11,941
1965eko otsailak 26.
Johnson:

838
01:10:12,875 --> 01:10:16,078
“Jende hori bonbardatuko dugu”.

839
01:10:16,278 --> 01:10:18,681
“Oztopo hori gaindituko dugu”.

840
01:10:18,714 --> 01:10:22,084
“Jokoa azken laurdenean dago...

841
01:10:22,117 --> 01:10:25,588
...eta emaitza 78-0 da”.

842
01:10:25,621 --> 01:10:28,824
“Izugarri ikaratuta nauka
lurreko tropak han sartzeak...

843
01:10:28,857 --> 01:10:33,562
...baina segurtasun faltaz hegazkin 
pila galtzeak ikaratuago nauka”.

844
01:10:34,396 --> 01:10:36,365
“Ni ere bai”.

845
01:10:40,236 --> 01:10:42,071
1965eko martxoak 6.
Johnson:

846
01:10:42,304 --> 01:10:48,677
“’Badatoz marineak’ esateak inpaktu 
psikologiko txarra izango du”.

847
01:10:49,578 --> 01:10:53,282
“Ama guztiek esango dute:
‘Akabo!’”.

848
01:10:53,315 --> 01:10:57,353
“B-57ekin egin duguna 
huskeria izango da...

849
01:10:57,386 --> 01:10:58,721
...marineen aldean”.

850
01:11:03,125 --> 01:11:06,028
“Nire erantzuna ‘bai’ da.
Nire irizpidea, berriz, ‘ez’.”

851
01:11:07,463 --> 01:11:10,299
“Ni arduratuko naiz, 
lehendakari jauna”. 

852
01:11:10,899 --> 01:11:13,135
“Noiz emango duzu agindua?”

853
01:11:13,936 --> 01:11:15,271
“Gaur azken orduan...

854
01:11:15,271 --> 01:11:17,706
...goizeko edizio batzuetan 
ager ez dadin”. 

855
01:11:18,040 --> 01:11:22,044
“Minimizatuta geratzeko moduan 
egingo dut iragarpena”. 

856
01:11:27,716 --> 01:11:29,385
1965eko ekainak 10.
McNamara:

857
01:11:29,585 --> 01:11:32,655
“Westmorelandek 10 batailoi 
gehiago gomendatu ditu...

858
01:11:32,721 --> 01:11:36,025
...zuk dagoeneko baimendutako 
13 batailoiez gainera”.

859
01:11:36,058 --> 01:11:39,461
“45.000 gizon, guztira”.

860
01:11:40,029 --> 01:11:41,830
“Nik 5 batailoi gomendatuko 
nituzke...

861
01:11:41,964 --> 01:11:44,400
...25.000 gizon, guztira”.

862
01:11:45,634 --> 01:11:47,469
“Zeren eta azken batean...

863
01:11:47,503 --> 01:11:50,539
...zeharo mugatu nahi baitut
gure konpromisoa”.

864
01:11:53,375 --> 01:11:55,511
“Baina buruzagiek, ez, nonbait”.

865
01:11:55,911 --> 01:11:58,580
“Berez, ez dute nahi”. 

866
01:12:08,957 --> 01:12:11,360
ERREKLUTATZEA 
BIKOIZTUA

867
01:12:13,128 --> 01:12:15,798
1965eko ekainak 10. 
“Inortxok ere ez du uste...

868
01:12:15,898 --> 01:12:19,635
...50.000, 100.000 edo 150.000 
gizonek gerra amaituko dutenik”.

869
01:12:21,470 --> 01:12:24,707
“Ez gara erretiratzen ari, 
daukagunari eusten diogu”. 

870
01:12:27,343 --> 01:12:29,345
“Kaltea egiten ari gara...

871
01:12:29,745 --> 01:12:31,347
...ari gara...

872
01:12:31,547 --> 01:12:33,682
...galtzen ari gara”.

873
01:12:36,418 --> 01:12:40,089
<i>Aditzera eman digute amerikarrok 
Vietnamen dugun gizon galera...</i>

874
01:12:40,122 --> 01:12:44,426
<i>...4.877koa dela gaur, 
horietatik 748 hildako.</i>

875
01:12:44,993 --> 01:12:47,162
<i>Robert McNamara, 
defentsa-idazkariak...</i>

876
01:12:47,162 --> 01:12:49,264
<i>...hara egin dituen 
7 ikuskatze-bidaietan...</i>

877
01:12:49,498 --> 01:12:52,534
<i>...alderdi positibo bat aurkitzen 
dio gerraren bilakaerari.</i>

878
01:12:53,068 --> 01:12:55,437
<i>Handik ekarri dudan 
irudipenik biziena...</i>

879
01:12:55,738 --> 01:12:58,107
<i>...da utzi diogula 
gerra galtzeari”.</i>

880
01:12:58,107 --> 01:13:02,945
<i>Iparvietnamdarrek 9 erregimentu
dituzte, nonbait.</i>

881
01:13:02,911 --> 01:13:06,448
<i>Batzuk Kentuckyko parke batean 
entrenatu ziren etorri aurretik.</i>

882
01:13:06,548 --> 01:13:08,217
<i>Baina horrek ez zituen ondo 
prestatu...</i>

883
01:13:08,283 --> 01:13:14,556
<i>...sasietarako, amildegietarako,
90 graduko tenperaturetarako...</i>

884
01:13:14,757 --> 01:13:19,828
<i>Aldatu gara gerratxo zikin batetik
erdiko gerra zikin batera.</i>

885
01:13:20,229 --> 01:13:23,499
<i>Vietnmandarrak dira 
gehien borrokatzen direnak...</i>

886
01:13:23,499 --> 01:13:25,300
<i>...eta gehien hiltzen direnak.</i>

887
01:13:25,567 --> 01:13:28,804
<i>Baina astez aste, amerikar galerak
gero eta handiagoak dira.</i>

888
01:13:28,937 --> 01:13:31,607
<i>Amerikak irabazi egiten ditu
abian jartzen dituen gerrak.</i>

889
01:13:31,640 --> 01:13:33,175
<i>Zalantzarik ez izan.</i>

890
01:13:35,110 --> 01:13:39,481
<i>Gerra deklaratu diogu 
tiraniari eta erasoaldiari.</i>

891
01:13:39,581 --> 01:13:44,086
<i>Nazio txiki hori hondoratzen bada
eta independentzia galtzen badu...</i>

892
01:13:44,086 --> 01:13:46,822
<i>...ea zer gertatuko zaien
beste nazio txikiei.</i>

893
01:13:51,960 --> 01:13:55,063
1965eko abenduak 2.

894
01:13:57,733 --> 01:13:59,902
McNamara:
“Gero eta konbentzituago nago...

895
01:13:59,935 --> 01:14:05,741
...beste zerbait egin behar dugula,
ekintza militarraz gainera”.

896
01:14:05,774 --> 01:14:10,179
“Egiten ari garena 
berez suizidio bat da”.

897
01:14:11,513 --> 01:14:16,685
“300.000 edo 400.000 amerikar
han sartzea...

898
01:14:16,718 --> 01:14:19,054
...han gertatuko denaren 
garantiarik gabe...

899
01:14:19,121 --> 01:14:23,258
...izugarrizko arriskua da
izugarrizko kostuekin”.

900
01:14:26,462 --> 01:14:27,863
Utzidazu une batez atzera joaten.

901
01:14:30,065 --> 01:14:31,800
Kubako misilen krisian...

902
01:14:32,000 --> 01:14:38,740
...azkenean sobietarren azalean 
sartu ginela uste dut.

903
01:14:40,709 --> 01:14:45,547
Vietnamdarrak ez genituen ezagutzen 
eta ezin genuen haiekin enpatizatu.

904
01:14:45,681 --> 01:14:47,749
Eta ondorioa 
sekulako gaizkiulertua izan zen. 

905
01:14:49,518 --> 01:14:54,756
Haien ustez, gu frantsesen ordez
genbiltzan botere kolonial gisa...

906
01:14:54,857 --> 01:14:59,661
...eta Hego eta Ipar Vietnam
makurtu nahi omen genituen...

907
01:15:00,496 --> 01:15:04,166
...gure interes kolonialetara. 
Eta hori erabat absurdoa zen. 

908
01:15:04,600 --> 01:15:09,104
Guretzat, berriz, Vietnam 
Gerra Hotzeko elementu bat zen.

909
01:15:10,072 --> 01:15:13,675
Eta haientzat, ordea, 
hura gerra zibil bat zen. 

910
01:15:25,053 --> 01:15:27,523
Ez dago adibide askorik...

911
01:15:28,223 --> 01:15:32,361
...non etsai izandako bi pertsona
elkartzen diren...

912
01:15:33,028 --> 01:15:37,599
...mailarik gorenean, zer gerta ote
zitekeen eztabaidatzeko.

913
01:15:39,835 --> 01:15:42,070
Nire hipotesiaren arabera...

914
01:15:42,404 --> 01:15:45,007
...nork bere helburuak lortu 
ahal izango zituen...

915
01:15:45,340 --> 01:15:47,543
...hainbeste gizon hil gabe.

916
01:15:48,443 --> 01:15:51,547
Eta hipotesia probatu nahi nuen
Vietnamera joanez.

917
01:15:54,550 --> 01:15:59,254
Vietnamgo kanpo harremanetarako
ministro ohiak...

918
01:15:59,321 --> 01:16:02,324
...Thach zeritzan gizon apartak
esan zidan: “Oker zaude, zeharo!”

919
01:16:03,759 --> 01:16:05,394
“Gu independentziaren alde
borrokatu ginen”.

920
01:16:05,460 --> 01:16:07,963
“Zuek, berriz, gu esklabo 
bihurtzeko”.

921
01:16:09,698 --> 01:16:12,267
Ia-ia elkar joka bukatu genuen.
Lehenengo eguneko eguerdia zen.

922
01:16:14,469 --> 01:16:23,579
“Ez zen tragedia bat izan zuentzat 
3.400.000 vietnamdar hiltzea?”

923
01:16:23,679 --> 01:16:27,282
“Gure biztanle-tasaren arabera, 
27 milioi amerikar lirateke”.

924
01:16:27,416 --> 01:16:28,584
“Zer irabazi zenuten?”

925
01:16:29,217 --> 01:16:32,387
“Gerra hasieran emango genizuena
baino gehiago ez”.

926
01:16:32,588 --> 01:16:35,724
“Dena lortzeko aukera izan zenuten:
independentzia, batasuna”.

927
01:16:37,593 --> 01:16:40,262
“Zuk ez duzu inoiz 
historiako libururik irakurri”.

928
01:16:40,395 --> 01:16:44,900
“Bestela, jakingo zenuke ez garela
txinatarren edo errusiaren peoiak”.

929
01:16:46,001 --> 01:16:47,302
“Ez zenekien hori?”

930
01:16:47,302 --> 01:16:51,139
“Ez dakizu 1.000 urte daramatzagula 
txinatarrekin borrokan?”

931
01:16:52,741 --> 01:16:54,610
“Independentziaren alde
borrokatzen ginen...

932
01:16:54,910 --> 01:16:57,946
...eta azken gizona hil arte 
borrokatzea erabakita geneukan”.

933
01:16:57,946 --> 01:17:01,683
“Ez bonbek, ez amerikar presioek
ez gintuzten geldiaraziko”.

934
01:17:03,952 --> 01:17:11,159
8. ikasgaia: Prest egon 
zure arrazoibidea berraztertzeko.

935
01:17:18,834 --> 01:17:20,369
Zerk egiten gaitu orojakile?

936
01:17:23,405 --> 01:17:25,440
Froga dezakegu orojakileak 
izan garela?

937
01:17:30,278 --> 01:17:32,781
Munduko naziorik garrantzitsuena
gara gaur egun.

938
01:17:34,416 --> 01:17:37,185
Ez dugu inoiz aplikatu behar 
gure alde bakarretik...

939
01:17:37,185 --> 01:17:39,755
...botere ekonomiko, politiko 
edo militar hori.

940
01:17:42,858 --> 01:17:47,195
Arau hori Vietnamen bete izan 
bagenu, ez ginatekeen hara joango.

941
01:17:51,299 --> 01:17:54,503
Gure aliatuetatik inork 
ez gintuen babestu.

942
01:17:54,503 --> 01:17:57,039
Ez Japoniak, ez Alemaniak, 
ez Britainia Handiak, ez Frantziak.

943
01:18:01,943 --> 01:18:05,480
Gure antzeko balioetako nazioak
ezin izan bagenituen konbentzitu...

944
01:18:05,480 --> 01:18:06,882
...gure kausaren merezimenduaz...

945
01:18:07,716 --> 01:18:10,318
...hobe genukeen 
geure arrazoibidea berraztertu.

946
01:18:18,760 --> 01:18:21,863
<i>Amerikarrek joan den astean izan 
dute galerarik handiena Vietnamen.</i>

947
01:18:22,064 --> 01:18:27,602
<i>543 guduan hilak. 
Beste 1.247 zauritu ospitaletan.</i>

948
01:18:28,437 --> 01:18:32,741
<i>Estatu Batuek gerran izan duten
hil kopuru osoa: 18.239 gizon.</i>

949
01:18:33,241 --> 01:18:36,712
<i>Hegovietnamdarrek 522 hil 
izan omen dituzte aste honetan.</i>

950
01:18:36,845 --> 01:18:38,914
<i>Ez daukagu komunisten hilen
berri.</i>

951
01:18:39,114 --> 01:18:42,184
<i>Hildakoen kopuru horretan 
zerikusi handia izan du...</i>

952
01:18:42,184 --> 01:18:44,519
<i>...Khe Sanh-eko marine-basea
bonbardatu izanak.</i>

953
01:18:44,586 --> 01:18:47,723
<i>Han, iparvietnamdarrek 
gogor eraso zioten baseari...</i>

954
01:19:17,919 --> 01:19:21,356
<i>Zenbateraino uste duzu zure 
kontroletik kanpoko gauzen...</i>

955
01:19:21,356 --> 01:19:25,260
<i>...egilea edo tresna izan zarela?</i>

956
01:19:26,528 --> 01:19:28,330
Ez dut uste bietatik ezer 
izan naizenik.

957
01:19:28,563 --> 01:19:31,900
Nire sentipena zen 
zerbitzatzen ari nintzaiola...

958
01:19:32,067 --> 01:19:35,203
...amerikar herriak aukeratutako
lehendakari bati.

959
01:19:36,037 --> 01:19:39,441
Eta berari laguntzen saiatzea zela
nire erantzukizuna...

960
01:19:40,041 --> 01:19:45,046
...bere betebeharra hobekien uste 
zuen bezala betetzen. 

961
01:20:13,875 --> 01:20:18,580
Zer da moralaren aldetik egokia
gerra garaian?

962
01:20:24,553 --> 01:20:26,221
Adibide bat jarriko dizut. 

963
01:20:33,829 --> 01:20:39,434
Idazkaria nintzenean, “Agente 
Laranja” erabili genuen Vietnamen.

964
01:20:40,535 --> 01:20:43,572
Zuhaitzak hostogabetzen dituen 
gai kimiko bat da hori.

965
01:20:45,941 --> 01:20:50,512
Gerra ondoren, esan zuten 
hura gai toxiko bat zela...

966
01:20:50,545 --> 01:20:53,181
...eta jende asko hil zuela...

967
01:20:53,682 --> 01:20:57,552
...haren eraginpean egondako 
soldaduak eta zibilak. 

968
01:20:58,854 --> 01:21:04,893
Agente Laranja erabiltzea onartu 
zuten denak gerra kriminalak dira?

969
01:21:04,960 --> 01:21:06,995
Gizadiaren aurkako krimen bat 
egin zuten?

970
01:21:09,631 --> 01:21:11,166
Begira diezaiogun legeari.

971
01:21:11,867 --> 01:21:14,202
Zer-nolako lege motak 
esaten du...

972
01:21:14,236 --> 01:21:17,873
...gerran zer gai kimiko erabil
daitezkeen eta zein ez?

973
01:21:18,473 --> 01:21:20,375
Ez dugu horrelako definizio garbirik.

974
01:21:20,976 --> 01:21:26,781
Sekula ez nuke ekintza ilegalik 
egiteko baimena emango.

975
01:21:27,482 --> 01:21:30,619
Ez dakit Agente Laranjaren baimena 
eman ote nuen. Ez naiz oroitzen.

976
01:21:30,719 --> 01:21:34,422
Baina hori ni idazkari nintzen 
garaian gertatu zen. 

977
01:21:41,096 --> 01:21:48,904
9. ikasgaia: Ongia egiteko, 
baliteke kalte egin behar izatea.

978
01:21:53,308 --> 01:21:56,378
Norman Morrison kuakeroa zen.

979
01:21:57,646 --> 01:22:00,615
Gerraren, indarkeriaren eta 
txikizioaren aurka zegoen.

980
01:22:01,483 --> 01:22:06,187
Pentagonora etorri, bere burua
gasolinaz blai busti...

981
01:22:09,157 --> 01:22:11,393
...eta bere burua erre zuen 
nire bulegoaren azpian. 

982
01:22:15,163 --> 01:22:17,232
Ume bat zeukan besoetan,
alaba. 

983
01:22:19,100 --> 01:22:20,802
Jendea oihuka: “Salbatu umea!”.

984
01:22:20,835 --> 01:22:26,141
Berak umea bota zuen, eta umea 
salbatu zen eta bizirik dago.

985
01:22:26,942 --> 01:22:29,711
Bere emazteak oso adierazpen
hunkigarria egin zuen:

986
01:22:30,312 --> 01:22:35,016
“Gizakiek ez dute gehiago 
beste gizakirik hil behar”. 

987
01:22:36,318 --> 01:22:37,319
Eta ni bat nentorren 
iritzi horrekin.

988
01:22:37,385 --> 01:22:40,989
Eta gaur egun are indar handiagoz 
nator bat horrekin.

989
01:22:42,324 --> 01:22:45,860
Zenbat kalte egin behar da
ongia egiteko?

990
01:22:47,495 --> 01:22:50,165
Baditugu ideiak, erantzukizunak.

991
01:22:51,700 --> 01:22:55,403
Onartu kaltea egin beharko duzula 
batzuetan...

992
01:22:55,437 --> 01:22:57,672
...baina kalte hori gutxitu.

993
01:23:02,344 --> 01:23:06,114
Irakurria dut nola 
Sherman jeneralak Gerra Zibilean...

994
01:23:06,414 --> 01:23:09,584
Atlantako alkateak hiria salba
zezala erregutu zion.

995
01:23:11,086 --> 01:23:15,590
Eta Shermanek erantzun zion 
hiriari su eman aurretxotik:

996
01:23:16,658 --> 01:23:19,260
“Gerra krudela da.
Gerra krudelkeria da”. 

997
01:23:19,260 --> 01:23:22,597
Horixe bera sentitzen zuen LeMayk.

998
01:23:23,832 --> 01:23:26,101
Bera gure herria salbatzen 
saiatu zen. 

999
01:23:26,101 --> 01:23:29,004
Gure nazioa salbatu nahian.

1000
01:23:30,038 --> 01:23:34,476
Eta prozesu horretan, prest zegoen
behar ziren guztiak hiltzeko.

1001
01:23:38,713 --> 01:23:44,152
Oso jarrera zaila da 
gizaki sentikorrentzat.

1002
01:23:44,219 --> 01:23:47,188
Morrison horietako bat zen.
Ni ere bai, uste dut.

1003
01:23:54,362 --> 01:23:59,834
50.000 lagun etorri ziren 
Washingtonera gerraren aurka.

1004
01:24:03,538 --> 01:24:06,041
20.000 Pentagono aurrean 
manifestatu ziren.

1005
01:24:11,913 --> 01:24:15,750
Pentagonoa oso eraikin zaila 
da defendatzeko.

1006
01:24:16,551 --> 01:24:19,621
Soldadu errifledunak 
jarri genituen inguruan. 

1007
01:24:20,221 --> 01:24:22,757
Sheriffak soldaduen aurrean. 

1008
01:24:23,525 --> 01:24:28,663
Lehendakariari esan nion: 
“errifleak ez dira kargatuko...

1009
01:24:29,230 --> 01:24:30,832
...nire baimen pertsonala gabe”.

1010
01:24:31,366 --> 01:24:32,934
Eta nik ez nuen baimen hori 
emango.

1011
01:25:07,435 --> 01:25:11,940
<i>Zer eragin izan zuten protesta 
horiek guztiek zure pentsaeran?</i>

1012
01:25:12,774 --> 01:25:15,743
<i>Norman Morrisonena 65ean 
gertatu zen. Orain, 67an gaude.</i>

1013
01:25:15,777 --> 01:25:18,113
Tentsio handiko garaia izan zen.

1014
01:25:19,747 --> 01:25:22,951
Tentsio handia nire familiarentzat, 
baina ez dut hori aipatu nahi.

1015
01:25:26,654 --> 01:25:29,224
<i>Nola ari zen aldatzen 
garai horretan zure pentsaera?</i>

1016
01:25:31,893 --> 01:25:34,195
Ez dut uste nire pentsaera
aldatzen ari zenik.

1017
01:25:34,429 --> 01:25:35,697
Gerra Hotzean geunden.

1018
01:25:36,498 --> 01:25:41,803
Eta hura Gerra Hotzeko 
jarduera bat zen. 

1019
01:26:22,377 --> 01:26:27,182
10. ikasgaia:
Sekula ez esan sekula.

1020
01:26:30,185 --> 01:26:34,189
<i>Batzuek diotenez, gerra 
ez atzera ez aurrera omen dago.</i>

1021
01:26:34,389 --> 01:26:37,058
<i>Ez, ez. Aitzitik.</i>

1022
01:26:37,258 --> 01:26:42,197
<i>Westmoreland jeneralak duela gutxi
Saigonen esan duen bezala...</i>

1023
01:26:42,564 --> 01:26:49,204
<i>...operazio militar handiek 
aurrerapen handia egin dute.</i>

1024
01:26:59,080 --> 01:27:01,683
Berehala ikasi nuen 
ikasgaietako bat:

1025
01:27:02,283 --> 01:27:04,619
Sekula ez esan sekula.
Sekula, sekula, sekula.

1026
01:27:06,254 --> 01:27:08,223
Sekula ez esan sekula.

1027
01:27:09,224 --> 01:27:13,828
Bigarrenik, sekula ez erantzun 
egin dizuten galderari. 

1028
01:27:15,830 --> 01:27:19,267
Zuk egitea nahi zenuen galderari
erantzun.

1029
01:27:21,636 --> 01:27:24,339
Eta, egia esan, 
arau hori betetzen dut.

1030
01:27:25,006 --> 01:27:26,541
Arau on bat da.

1031
01:27:36,517 --> 01:27:42,257
<i>Erantzukina aipatzen duzunean,
Vietnamgo gerran, adibidez...</i>

1032
01:27:44,993 --> 01:27:46,861
<i>...norena da erantzukizuna?</i>

1033
01:27:46,995 --> 01:27:48,563
Lehendakariarena.

1034
01:27:49,631 --> 01:27:53,268
Ez dut aipatu gabe utzi nahi 
Johnsonek gure herriari...

1035
01:27:53,268 --> 01:27:56,704
...egin zion ekarpen izugarria.

1036
01:27:56,838 --> 01:28:01,276
Ezin diot Vietnamen erantzukizun 
osoa berari egotzi. 

1037
01:28:01,309 --> 01:28:05,680
Baina Kennedy bizi balitz, 
oso bestelakoa zatekeen kontua.

1038
01:28:05,713 --> 01:28:08,349
Ez genituen 500.000 gizon 
han edukiko.

1039
01:28:12,787 --> 01:28:14,856
Bi argazki oso adierazgarri.

1040
01:28:15,723 --> 01:28:18,760
Horietako batean, badirudi 
Johnson hau ari dela pentsatzen:

1041
01:28:19,193 --> 01:28:23,765
“Ene! Hau estualdi latza!”

1042
01:28:24,365 --> 01:28:28,069
“Gizon hau bultzatzen ari zait 
gauza oker bat egitera...

1043
01:28:28,136 --> 01:28:29,671
...eta ez dut egingo”.

1044
01:28:29,904 --> 01:28:31,939
“Baina nola demontre 
ihes egingo diot horri?”

1045
01:28:33,074 --> 01:28:35,777
Beste argazkian, hor naukazue ni
hau esanez:

1046
01:28:35,743 --> 01:28:39,881
“Gizon hau maite dut. Errespetua 
diot, baina erabat oker dago”.

1047
01:28:40,548 --> 01:28:41,916
“Zer egin behar dut?”

1048
01:28:43,151 --> 01:28:46,321
“Johnsonek ezin ninduen konbentzitu
eta nik ezin bera konbentzitu”.

1049
01:28:49,223 --> 01:28:54,329
Errespetu eta nahitasun izugarria
izan nien Kennedyri eta Johnsoni.

1050
01:28:54,829 --> 01:28:59,600
Baina bukaeran, Johnson eta ni
elkarren oso urrun geunden.

1051
01:29:00,068 --> 01:29:03,471
Eta esan nion lagun min bati,
Kay Graham...

1052
01:29:03,671 --> 01:29:05,073
...Washingto Post egunkariko 
editore ohiari...

1053
01:29:05,673 --> 01:29:09,744
“Oraindik ez dakit dimisioa eman
dudan edo bota egin nauten”. 

1054
01:29:10,244 --> 01:29:12,413
Berak erantzun: “Erotuta zaude.
Bota egin zaituzte”.

1055
01:29:21,956 --> 01:29:24,792
1967ko azaroak 1.

1056
01:29:28,196 --> 01:29:30,198
Txosten bat aurkeztu nion 
Johnsoni:

1057
01:29:31,366 --> 01:29:33,101
“Bide txarretik goaz”.

1058
01:29:34,902 --> 01:29:36,471
“Aldatu egin behar dugu”.

1059
01:29:39,774 --> 01:29:42,176
“Vietnamen egiten ari garena
murriztu”.

1060
01:29:44,479 --> 01:29:47,615
“Hildakoak gutxitu behar ditugu,
eta abar”.

1061
01:29:51,686 --> 01:29:53,588
Txostenak eztabaida izugarria 
sortuko zuen.

1062
01:29:54,055 --> 01:29:56,624
Neronek eman nion.

1063
01:29:57,725 --> 01:29:59,460
“Lehendakari jauna, 
inork ez du hau ikusi”. 

1064
01:29:59,594 --> 01:30:03,197
“Ez Dean Ruskek, ez buruzagi 
militarrek. Inork ez”.

1065
01:30:04,198 --> 01:30:10,605
“Badakit zuk onartuko ez dituzun
gomendioak eta esanak dituela”.

1066
01:30:15,410 --> 01:30:16,978
Ez zidan sekula erantzun.

1067
01:30:22,917 --> 01:30:24,786
Zerbait gertatu behar zuen.

1068
01:30:31,225 --> 01:30:33,761
Zurrumurru batek zioen nerbioetatik 
gaixotzeko zorian omen nengoela...

1069
01:30:33,795 --> 01:30:36,063
...presio handiaren 
eta estresaren eraginez.

1070
01:30:39,467 --> 01:30:41,936
Ez dut uste hori hala zenik.

1071
01:30:45,973 --> 01:30:48,676
Baina oso irteera traumatikoa 
izan zen.

1072
01:30:54,215 --> 01:30:55,483
Horrela bukatu zen.

1073
01:31:00,855 --> 01:31:02,957
Gauza batengatik izan ezik:

1074
01:31:05,660 --> 01:31:11,699
Askatasunaren Domina eman zidan
Etxe Zuriko zeremonia eder batean. 

1075
01:31:12,834 --> 01:31:17,004
Eta oso aipamen beroak 
egin zizkidan.

1076
01:31:17,472 --> 01:31:22,143
Hainbeste hunkitu ninduen, 
non ezin izan nion erantzun. 

1077
01:31:33,321 --> 01:31:34,522
<i>Lehendakari jauna...</i>

1078
01:31:36,757 --> 01:31:39,060
<i>...ezin dut hitzik aurkitu...</i>

1079
01:31:40,595 --> 01:31:42,597
<i>...gaur bihotzean daukadana
adierazteko.</i>

1080
01:31:46,701 --> 01:31:48,936
<i>Badakit hobe dudala 
beste egunen batean erantzutea.</i>

1081
01:32:00,014 --> 01:32:02,183
Eta erantzun izan banu,
hau esango nien:

1082
01:32:02,817 --> 01:32:04,385
“Badakit zer ari zareten pentsatzen
zuetako asko”. 

1083
01:32:05,520 --> 01:32:07,655
“Gizon hau azalzuri hutsa da”.

1084
01:32:08,055 --> 01:32:12,193
“Gauza batzuk ezkutatu ditu”.

1085
01:32:12,827 --> 01:32:14,061
“Pentsatzen ari zarete...

1086
01:32:15,997 --> 01:32:18,533
...ez zien erabat erantzun...

1087
01:32:19,066 --> 01:32:21,702
...amerikarren desioei eta nahiei”.

1088
01:32:22,136 --> 01:32:23,704
“Eta esango dizuet
oker zaudetela”.

1089
01:32:24,071 --> 01:32:28,042
“Bere ezaugarri bereziak zituen, 
jakina”. 

1090
01:32:28,543 --> 01:32:30,244
“Horretan ez dago dudarik”. 

1091
01:32:30,945 --> 01:32:33,581
“Ez zituen onartu eman zitzaizkion 
aholku guztiak”. 

1092
01:32:35,182 --> 01:32:40,321
“Bere laguntzaileek esan zioten
irekiagoa izan zedila”.

1093
01:32:41,422 --> 01:32:43,124
“Ez zen irekia izan”. 

1094
01:32:45,226 --> 01:32:48,829
“Jendeak ez zuen ulertzen bazeudela
gomendioak eta presioak...

1095
01:32:49,263 --> 01:32:52,667
...Txinarekiko gerra nuklear bat
pizteko arriskua zutenak”.

1096
01:32:52,800 --> 01:32:54,735
“Eta berak hori eragozteko
erabaki finkoa zuen”.

1097
01:32:59,840 --> 01:33:04,579
“Arrazoiak bazituen, alegia, 
egin duena egiteko”.

1098
01:33:08,482 --> 01:33:11,385
Eta, noski, 
ni joan eta handik gutxira...

1099
01:33:11,986 --> 01:33:15,222
...Johnsonek ondorio bat 
atera zuen: ezin zuen jarraitu.

1100
01:33:24,699 --> 01:33:27,668
<i>Ordurako zenbat amerikar 
hil zituzten Vietnamen?</i>

1101
01:33:29,203 --> 01:33:36,644
25.000. Azken kopuruaren erdia
baino gutxiago: 58.000.

1102
01:34:37,505 --> 01:34:41,909
Historialariei ez zaie gustatzen 
gertatu ez denaz aritzea...

1103
01:34:42,476 --> 01:34:45,279
...gertatu izan zitekeenaz
hitz egitea.

1104
01:34:49,950 --> 01:34:52,086
Historiaz hitz egin nahi dute.

1105
01:34:52,853 --> 01:34:55,222
“Eta nola dakizu zuk, McNamara,
zer gertatu ote zitekeen?”

1106
01:34:56,924 --> 01:34:58,592
“Nork daki hori?”

1107
01:35:00,194 --> 01:35:02,263
Nik badakizkit gauza batzuk.

1108
01:35:10,738 --> 01:35:12,940
Orain atzera begira ari naiz
pentsatzen...

1109
01:35:13,908 --> 01:35:16,444
...baina orduan ez zegoen 
atzera begiratzerik.

1110
01:35:17,111 --> 01:35:20,181
Oso harro nago egin nituen gauzez.

1111
01:35:20,781 --> 01:35:25,152
Eta damu dut hutsegiteak egin izana
gauza horiek egiteko prozesuan.

1112
01:35:26,620 --> 01:35:35,162
11. ikasgaia:
Ezin duzu giza izaera aldatu.

1113
01:35:51,479 --> 01:35:53,547
Denok egiten ditugu hutsegiteak.

1114
01:35:54,749 --> 01:35:56,117
Badakigu hutsegiteak 
egiten ditugula.

1115
01:36:00,454 --> 01:36:03,224
Ez dut ezagutzen buruzagi 
militarrik, egiaz ariko denik...

1116
01:36:03,591 --> 01:36:05,960
...hutsegiterik egin ez duela
esango duenik.

1117
01:36:10,598 --> 01:36:12,666
Badago esaldi zoragarri bat:

1118
01:36:13,234 --> 01:36:14,835
“Gerrako lausoa”. 

1119
01:36:17,438 --> 01:36:19,173
“Gerrako lausoa”k hau esan nahi du:

1120
01:36:19,240 --> 01:36:20,674
Gerra oso konplexua denez...

1121
01:36:20,775 --> 01:36:25,179
...giza adimenak ezin ditu
bere aldaera guztiak ulertu.

1122
01:36:27,581 --> 01:36:31,986
Gure irizpidea, gure ulermena
ez dira egokiak.

1123
01:36:34,555 --> 01:36:37,057
Eta jendea hiltzen dugu,
premiarik gabe.

1124
01:36:41,962 --> 01:36:43,164
Wilsonek hau esan zuen: 

1125
01:36:43,164 --> 01:36:45,199
“Gerra guztiak amaiaraziko dituen 
gerra irabazi dugu”.

1126
01:36:55,376 --> 01:37:00,114
Ez naiz gerrak suntsituko ditugula 
pentsatzeko bezain inozoa.

1127
01:37:03,350 --> 01:37:05,719
Ez dugu giza izaera
bat-batean aldatuko.

1128
01:37:16,297 --> 01:37:19,099
Kontua ez da ez garela
arrazionalak. Bagara.

1129
01:37:20,267 --> 01:37:22,436
Baina arrazoiak bere mugak ditu.

1130
01:37:31,312 --> 01:37:34,348
HASIERA BAIZIK EZ

1131
01:37:39,587 --> 01:37:43,357
Izugarri gustatzen zait
T.S. Elioten aipamen bat:

1132
01:37:45,426 --> 01:37:47,661
“Ez dugu esploratzez bukatuko...

1133
01:37:49,430 --> 01:37:51,599
...eta gure esplorazioaren 
amaieran...

1134
01:37:51,665 --> 01:37:53,868
...hasi ginen lekura 
itzuliko gara”.

1135
01:37:55,336 --> 01:37:57,872
“Eta lehenengo aldiz 
ezagutuko dugu leku hori”.

1136
01:37:58,105 --> 01:38:01,075
Zentzu batean, 
hortxe egoten hasita nago.

1137
01:38:04,712 --> 01:38:08,015
Epilogoa.

1138
01:38:18,425 --> 01:38:20,895
<i>Johnsonen gobernua 
utzi ondoren...</i>

1139
01:38:21,228 --> 01:38:24,398
<i>...zergatik ez zenuen Vietnamgo
gerraren aurka hitz egin?</i>

1140
01:38:28,469 --> 01:38:30,738
Ez dizut gehiago esango.

1141
01:38:31,906 --> 01:38:34,341
Horrelako galderek 
arazoak sortzen dizkidate.

1142
01:38:35,142 --> 01:38:38,045
Ez dakizu nik bezain ondo...

1143
01:38:38,045 --> 01:38:43,384
...zein itxura su-emailean
ager daitezkeen nire hitzak.

1144
01:38:46,553 --> 01:38:49,356
Jende askok ez du gerra ulertzen.

1145
01:38:50,624 --> 01:38:52,259
Ez didate niri ulertzen.

1146
01:38:54,161 --> 01:38:56,163
Jende askorentzat, 
putakume bat naiz.

1147
01:38:58,666 --> 01:39:00,935
<i>Gerraren erantzulea 
sentitzen zara?</i>

1148
01:39:01,335 --> 01:39:03,037
<i>Errudun sentitzen zara?</i>

1149
01:39:04,038 --> 01:39:06,941
Ez dut honetaz hitz egiten 
jarraitu nahi.

1150
01:39:07,474 --> 01:39:09,977
Eztabaida gehiagorako bidea
baizik ez du ematen.

1151
01:39:10,511 --> 01:39:12,046
Ez dut ezer gehiago esan nahi
Vietnamez.

1152
01:39:12,246 --> 01:39:17,217
Edozer gauza esanez ere, 
azalpenak egin beharko nituzke.

1153
01:39:22,323 --> 01:39:25,225
<i>Zer sentitzen duzu, 
esaten duzuna esaten duzula ere...</i>

1154
01:39:25,259 --> 01:39:26,560
<i>...kalte egingo dizula?</i>

1155
01:39:26,560 --> 01:39:27,861
Bai, hori da.

1156
01:39:31,765 --> 01:39:35,002
Eta kalterako izatekotan, 
nahiago dut ezer ez esan.

1157
01:39:40,174 --> 01:39:41,976
Robert McNamara Munduko Bankuko
lehendakaria izan zen...

1158
01:39:41,976 --> 01:39:44,545
...1968tik 1981era.

1159
01:39:45,579 --> 01:39:48,349
Erretiratu zenez gero, 
lanean jarraitu du...

1160
01:39:48,482 --> 01:39:53,988
...pobreziaren, osasunaren eta 
garapen ekonomikoaren alorretan.

1161
01:40:11,305 --> 01:40:19,079
AZPITITULUAK: Jon Muñoz